Foto: Frank Kromer
Steeds vaker duiken er gedenkstenen voor slachtoff ers van het naziregime op in het Nederlandse straatbeeld: Stolpersteine/ struikelstenen. Alleen zondag al werden er 52 stenen op 14 locaties in Amsterdam gelegd.
Auteur: Frank Kromer
Een rode Peugeot-bus met Duits kenteken komt met een vaart de hoek om. Op het trottoir voor het hoekhuis op de Oranje Nassaulaan 1, waar vroeger de familie Kaufman woonde, komt de wagen tot stilstand. De deuren zwaaien open en twee mannen met cowboyhoeden stappen uit. Een van hen is kunstenaar Gunter Demnig, de man achter het Stolpersteine-project – ook wel de Steen des Aanstoots genoemd. Demnig heeft haast want er moeten vandaag 52 ‘struikelstenen’ worden gelegd. Zijn werkschema is propvol, van ’s ochtends negen tot ’s avonds zes, van de Nieuwe Uilenburgerstraat tot de Jekerstraat. „Deze man is bijna driehonderd dagen per jaar bezig om land, stad en dorp af te reizen zodat hij aan alle leggingsaanvragen kan voldoen,” vertel Hans Roos, die de Duitse kunstenaar vandaag bijstaat.
Als Demnig de vijf goudkleurige steentjes voor de familie Kaufman uit de achterbak van zijn bus haalt, bespreken coördinator Hans Roos en Bas van Gelder – de huidige eigenaar van het pand – de plek waar de gedenktekens geplaatst moeten worden. De keus valt op een stuk stoep onder het huisnummer.
Het project
Het Stolpersteine-project ziet het levenslicht midden jaren 90. Na een succesvolle expositie over struikelstenen in Keulen, begint Demnig de kleine keitjes, met de naam, de geboorte- en overlijdensgegeven in messing gegraveerd, voor de huizen van slachtoffers van het naziregime te plaatsen. De filosofie achter de struikelstenen – is om mensen met hun hoofd en hart te laten struikelen. Het is een manier om mensen te laten nadenken en herdenken. Om de tekst op de steentjes goed te kunnen lezen, moet men immers een buiging maken.
Andere oorlogsmonumenten staan volgens de kunstenaar te vaak te ver af van het dagelijks leven. Doordat elk slachtoffer een eigen steen met opschrift krijgt, wordt het individuele lot zichtbaar gemaakt. De anonimiteit wordt opgeheven en tegelijkertijd tot uiting gebracht. Tevens is het individuele lot door de uniformiteit van de stenen een gedeeld lot, het lot van alle oorlogsslachtof fers. Demnig wil de slachtoffers weer terug brengen naar de buurt waar zij aten, sliepen en leefden; met hun familie en vrienden. En waar zij zo plotseling vandaan werden gerukt, de dood in.
Het project is zo’n groot succes dat Demnig in mei jongsleden de Bernard Heller-prijs van het Jewish Istitute of Religion kreeg voor zijn verdiensten. Inmiddels heeft Gunter Demnig rond de 34.000 stenen door heel Europa heen gelegd. Nederland maakte voor het eerst kennis met zijn werk in 2007, toen er meerdere struikelstenen in Borne werden gelegd.
De Kaufman Bank
Terwijl de Duitse kunstenaar enkele tegels van het trottoir voor het huis op de Oranje Nassaulaan verwijdert, heeft een haag van geïnteresseerden zich om hem heen gevormd. Sommigen kijken omhoog naar het grote hoekhuis waar vroeger de familie van Hugo Kaufman, oprichter van de gelijknamige bank die een van de voorlopers van de ABN Amro is, woonde.
De van origine Duitse Hugo Kaufman vestigt zich op 35-jarige leeftijd in Amsterdam, alwaar hij aan de Hermietenstraat zijn eigen bank begint. Samen met zijn vrouw Jella en hun kinderen Evelyn, Ernst en Marion woont hij in de schitterend villa in Oud-Zuid die uitzicht biedt op het Vondelpark. De bank van Kaufman, met overwegend Joods personeel en klanten, is zo succesvol dat twee van de grootste fi nanciële instellingen in Duitsland, de Commerzbank en de Desdner Bank, een belang nemen.
Na de bezetting moet Kaufman zijn bank echter voor een appel en een ei verkopen – de naam wordt veranderd in Rijnsche Handelsbank. Bovendien wordt zijn omvangrijke kunstcollectie in beslag genomen. In de zomer van 1942 wordt hij door de Duitsers uit zijn huis gehaald en gedeporteerd; eerst naar Westerbork, dan naar Auschwitz. Enkele maanden later, op 24 september is het de beurt aan de rest van de familie Kaufman om op transport te gaan. Vier dagen later sterven zij allen in Auschwitz.
Plechtigheid
„Toen ik het verhaal over de familie Kaufman een tijd terug in Het Parool las, wilden wij graag iets terugdoen. We hebben een oude neef in Los Angeles opgespoord en vertelt van ons plan. Het eerste idee was om een herdenkingsplaquette te maken, maar dat stuitte op te veel verzet bij het Stadsdeel. Met de Stolpersteine hebben we carte blanche van hen gekregen,” vertelt de huidige eigenaar van het pand, Bas van Gelder. Als de keitjes van Demnig in de grond zitten, loopt Hans Roos, met zijn zwarte hoed op, naar voren. Een voor een leest hij de namen van de familie Kaufman op en legt hij – naar goed Joodse gebruik – op elke struikelsteen een klein wit steentje ter nagedachtenis aan de overledenen.
„Wij hopen dat de gedenkstenen met eerbied worden behandeld en dat het mensen een vonk geeft om even stil te staan en te herdenken wat hier gebeurd is,” vertelt de hevig geëmotioneerde van Gelder. „Wat Guus Luijters met zijn In Memoriam heeft gedaan, proberen wij hier ook voor elkaar te krijgen. De familie heeft nu weer een gezicht.” De aanwezigen zijn stil en zakken om de beurt een klein beetje door de knieën om de vijf struikelstenen goed te kunnen bekijken. Gunter Demnig zit inmiddels weer naast Hans Roos in het busje. De volgende legging wacht, bij de Gerrit van der Veenstraat, nummer 163. Elke steen is voor hem even belangrijk, omdat zij niet vergeten mogen worden
Abonneer op het NIW
