Aan de vooravond van Pesach komt Beit Ha’Chidush met een eigen, geheel nieuwe hagada.
Auteur: Sarah Whitlau
Illustratie: Sam Drukker
Ruim twee jaar hebben Simone IJben en Renée Citroen gewerkt aan de Nieuwe Hagada. Waarom had Beit Ha’Chidush eigenlijk behoefte aan een eigen hagada? Simone IJben: „We hadden al een eigen hagada, maar die was heel klein en dun. Er waren veel stukken uit weggelaten. Na verloop van tijd ontstond er behoefte aan verdieping en commentaar. We hadden net onze eigen sidoer gemaakt, dit leek ons een geschikt volgend project: een hagada waarin ons gedachtegoed tot uiting komt.”
Wat die uitgangspunten zijn legt Renée Citroen nader uit: „Gelijkwaardigheid van man en vrouw, homo en hetero, en mensen met een Joodse vader en/of moeder. Participatie en inclusiviteit. We willen mensen zo veel mogelijk betrekken bij alles wat we doen, en iedereen een kans geven om volgens zijn of haar talent bij te dragen. Je wordt echt gestimuleerd om dingen te doen waarvan je nooit dacht dat je het kon. Zoals een hagada maken!”
Een ander belangrijk uitgangspunt was dat de gebruikelijke tekst gehandhaafd zou worden. Eerste stap in het maken van de hagada was dan ook die tekst te hertalen naar moderner Nederlands. „Toen begon het studieproject. We hebben veel gelezen en opinternet gezocht, tientallen hagadot bestudeerd en natuurlijk Sjemot alsmaar opnieuw gelezen. We kwam al snel bij de vraag: wat is dan het verschil met andere hagadot? Dat verschil zit hem uiteindelijk in de commentaren.” Simone: „We hebben geprobeerd om deze hagada zo te maken dat onze leden, die heel verschillend zijn, zich er allemaal bij thuisvoelen. En niet aangesloten Joden en seculieren moeten ook denken: dat is voor ons. We hebben dus geprobeerd hem heel breed te maken, van seculier tot chassidisch.”
Nieuw
Bij het samenstellen van de Nieuwe Hagada hebben de redacteuren veel overgenomen van de Amerikaanse rabbijn Nathan Laufer. „Die heeft structuren en thema’s blootgelegd waar wij van geprofiteerd hebben.” Uit zijn boek Leading the Passover Journey, the Seder’s Meaning Revealed, the Haggadah’s Story Retold zijn citaten opgenomen.
Maar wat is er nou echt anders aan de Nieuwe Hagada Dat is bijvoorbeeld de toevoegingvan twee ingrediënten aan de seiderschotel: de sinaasappel en het extra bittere kruid, de romainesla. Simone: „De sinaasappel komt uit de homobeweging in Amerika. Oorspronkelijk was het een broodkorst, uiteraard niet erg welkom op een seidertafel. Die stond symbool voor de uitsluiting van homo’s en lesbiennes. Susannah Heschel heeft dat veranderd in een sinaasappel, zodat de tafel niet besmet werd met chameets. Bij Beit Ha’Chidush staat de sinaasappel niet meer alleen symbool voor de homo’s, maar is het symbool geworden voor ‘iedereen hoort erbij’.” Inclusiviteit dus. Een andere toevoeging aan de seidertafel is het extra bittere kruid. Ook dit gebruik komt uit Amerika. „Het extra bittere kruid staat voor het omslagpunt in het Pesachverhaal: het moment dat de farao zegt dat alle Joodse jongetjes gedood moeten worden. Dat is het moment dat het niet meer te verdragen is en dat je om hulp gaat vragen. Dat is onverteerbaar, vandaar de onverteerbare groente. De maror herinnert meer aan het algemene verdriet van de slavernij.” Verder wordt niet alleen een glas ingeschonken voor de profeet Elijahoe, maar ook voor Mirjam, de zuster van Mosjee, het zogenaamde kos Mirjam. Nog een Amerikaanse gewoonte die dateert uit de jaren 80 en uit feministische hoek komt. Mirjam heeft volgens een midrasj (rabbijnse uitleg) een bron bij zich die de Joden begeleidde bij hun tocht door de woestijn en van water voorzag. Het glas wordt ingeschonken om Mirjam te eren en daarmee het vrouwelijke element een plek te geven bij de seider. Ter ere van Mirjam is ook een speciaal lied ingevoegd. Mirjam’s Song van de Amerikaanse componiste Debby Friedman z.l.
Bietje
Ook geheel eigen is de vertaling van een aantal berachot. Simone: „Er staat alsmaar: boree pri hagafen (‘gezegend bent U, Adonai, schepper van de vrucht van de wijnrank’), dat wordt een soort riedel die je gedachteloos zegt. Dat kan niet de bedoeling zijn geweest. Je heiligt er iets mee, je probeert iets wat heel bijzonder is aandacht te geven.” Daarom is voor verschillende hertalingen gekozen. Bijvoorbeeld bij het tweede glas is de vertaling: ‘Wij zijn ons bewust van de moed, het vertrouwen en de kracht van onze voorouders en geven die door aan onze kinderen’.
Nog meer nieuws: het bietje in plaats van het botje dat staat voor het Pesachlam. Veel leden van Beit Ha’Chidush zijn vegetariër. Renée: „Een bietje is rood en bloederig en doet dus denken aan een offer. Maar er zijn bij ons ook mensen die wel een botje willen. Die nemen ze dan zelf mee.” Het zogenaamde ‘ecokasjroet’ speelt niet alleen met Pesach een rol bij Beit Ha’Chidush. Een van de inspiratoren van de gemeente is Reb Zalman Schachter- Shalomi. Reb Zalman wordt hij gezien als de initiator van de ‘Jewish Renewal’ beweging. Deze stroming heeft als doel om wat zij zien als ongeïnspireerde of niet ter zake doende aspecten van het jodendom nieuw leven in te blazen, onder meer door chassidische, mystieke en meditatieve elementen toe te voegen. Bovendien omhelst Jewish Renewal sociale bewegingen zoals feminisme, milieubewustzijn en pacifi sme. Renée: „Reb Zalman heeft ecokasjroet als idee geopperd. We kunnen wel heel nauwkeurig kijken wat kosjer is, maar als de plastic bekertjes waar de wijn in zit niet recyclebaar zijn en het vlees uit bio-industrie komt, wat is de betekenis van kosjer dan nog?” Of zoals het in de Nieuwe Hagada staat: ‘Is het eco-kosjer om bespoten karpas en niet biologische charoset te eten. (…) Door te kiezen voor eco-kashrut leggen we de nadruk op rechtvaardigheid, solidariteit en de bescherming van de aarde. We herstellen de heiligheid van ons voedsel op een nieuwe manier.’
Drie versies
Ondanks alle toevoegingen weet Beit Ha- Chidush de seider lekker kort te houden. „We wilden heel graag dat je de seider in anderhalf uur kunt doen, maar dan wel compleet, dus alle vijftien stappen moesten er wel in. We begonnen met de originele tekst, maar de hagada werd dikker en dikker. Dus werd er uit de lange versie een anderhalfuursversie gedestilleerd. De korte versie is heel erg samengebald, die heeft geen commentaren. Het gedeelte van de rabbijnen die de hele nacht door discussiëren vatten we in twee regels samen: ‘Ze discussieerden de hele nacht omdat er vaak niet staat wat er staat’.” Simone: „De Nieuwe Hagada legt ook heel erg de nadruk op het erbij betrekken van de kinderen. Hij is eigenlijk voor de volgende generatie geschreven, zo blijft het jodendom bestaan. Daarom hebben we gekeken vanuit de positie van de kinderen, wat is voor hun prettig. En we dachten: met kleintjes is zo’n anderhalfuursversie eigenlijk al te lang. Dus als je met je kinderen viert, doe dan bijvoorbeeld alleen de vier vragen en de tien plagen.” En dus kwam er ook een kinderhagada. Renée: „In de kinderhagada staat bijvoorbeeld: ‘nu gaan de grote mensen heel veel praten, gaan jullie maar even wat anders doen, we roepen jullie wel als we weer bij de liedjes zijn’.” Onbedoeld heeft de Nieuwe Hagada dus drie versies. De kinderhagada zit los in een hoesje in de kaft.
Sam Drukker
De Nieuwe Hagada is voorzien van tekeningen van Sam Drukker. Hij is een bekende van Beit Ha’Chidush en heeft de tekeningen twee jaar geleden tijdens de seider in de Uilenburger sjoel gemaakt. Renée: „We wilden heel graag iets van illustraties en hebben Sam gevraagd. Hij zei: ‘Ik ben geen illustrator, maar ik kom wel naar jullie seider om te schetsen.’ De mensen op de tekeningen zijn dus onze eigen leden en gasten.” De tekeningen van Drukker zijn overigens ook te koop.
Nog een leukigheidje: in de hagada staan twee recepten: een voor kneidlach (matseballen) en een voor gremselich. Bij beide recepten is ook een versie opgenomen uit het Oorspronkelijk Israëlitisch Kookboek van de Amsterdamse Saartje Vos, uit 1908. ‘Men stoffe vier matses af met een stoffertje dat daarvoor uitsluitend gebruikt wordt.’ Renée: „Wij hadden allebei een exemplaar van dat kookboek en vonden dat Saartje er ook in moest.” De vormgeving van Marit van der Meer van Bureau MVLevie van der Meer is rustig en duidelijk. De commentaren zijn in kleur weergegeven en boven aan elke bladzijde kun je zien bij welke stap je bent.
Uitdaging
Is het gelukt om een hagada te maken met een echt Beit Ha’Chidush-karakter? Renée: „Uiteindelijk was elke keer de vraag: wat betekent het voor ons? Als je dat niet weet kun je het niet opschrijven en niet vertalen. Dus gingen we steeds op zoek naar diepere lagen. Heel veel hagadot betrekken het idee van bevrijding van slavernij op onszelf, maar wij wilden nog verder gaan. Wat is de essentie van het geheel?
En?
Simone: „De essentie van onze hagada is de verbondenheid met God. Dat weerhoudt ons overigens niet van een leuk feest met lekker eten. Wat wij erg belangrijk vinden en wat ook sterk in de Joodse traditie zit is de eigen verantwoordelijk en de zorg voor elkaar. Zo’n reis door de woestijn kun je niet maken als je niet goed voor elkaar zorgt, je hebt elkaar nodig. Verantwoordelijkheid betekent ook naar jezelf kijken. Die slavernij, hebben we daar niet een eigen aandeel in?”
De Nieuwe Hagada, samengesteld door Simone Meilof IJben en Renée Citroen, Beit Ha’Chidush, Amsterdam, 2012. Te bestellen via bhc.hagada@mail.com
Abonneer op het NIW
