120 jaar Wereldcongres

Foto: Wikipedia/Creative Commons

De Zwitsers-Joodse gemeenschap herdacht afgelopen maandag het 120-jarig jubileum van het Eerste Zionistische Wereldcongres van Theodor Herzl. Dat tegen de achtergrond van een dreigend verbod op het importeren en verkopen van kosjer vlees.

Hotel Les Trois Rois in het Zwitserse Bazel is heilige grond voor het Joodse zelfbewustzijn. Hier legde de Oostenrijkse journalist Theodor Herzl in 1897 de eerste bouwstenen voor wat in 1948 Israël zou worden. Hij deed dat vanuit een hotelkamer, onder het genot van de legendarische ijskoffie-cognac waar het hotel nog steeds bekend om staat, en die Herzl, als kind van de Weense koffiehuiscultuur, maar al te goed wist te waarderen. Tijdens het Eerste Zionistische Wereldcongres van 1897, dat in het belendende Stadtcasino in Bazel werd gehouden, trok Herzl zich ’s avonds terug in Les Trois Rois ter overdenking van de beste strategie om zijn utopie in werkelijkheid om te zetten. “In Bazel heb ik de Joodse Staat opgericht,” schreef hij in zijn dagboek. “Als ik dat vandaag hardop zou zeggen, zou mij een universeel hoongelach ten deel vallen. Maar misschien over vijf jaar, in ieder geval over vijftig jaar, zal iedereen het inzien.” Dat bleken profetische woorden.
De Zwitserse journalist Pierre Heumann, Israël-correspondent van de Basler Zeitung en de Weltwoche, schreef in 1997 het boek Israel entstand in Basel: die phantastische Geschichte einer Vision. Toen hij een paar jaar geleden enige Israëlische vrienden de kamer van Herzl in Les Trois Rois wilde laten zien en zich met dat verzoek bij de receptie meldde, keek de receptioniste in haar computer en merkte op: “De heer Herzl heeft het hotel al verlaten.”
Met die anekdote kreeg Heumann afgelopen maandag in Les Trois Rois de lachers op zijn hand tijdens het symposium Schweizer Blick auf den Zionismus, georganiseerd door de Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund (SIG) en de Joodse gemeenschap van Bazel. Het evenement had enigszins het karakter van een goedmakertje: het plan van de Israëlische regering om het jubileum groots te vieren met premier Netanyahu als gastheer van een banket waar meer dan tweehonderd staatshoofden en regeringsleiders zouden aanschuiven ketste eerder af op bezwaren van het gemeentebestuur van Bazel. Dat zei te vrezen voor draconische veiligheidskosten. Goedmakertje of niet, Les Trois Rois was maandag tot de nok toe gevuld met driehonderd belangstellenden.

Symposium Schweizer Blick auf den Zionismus in hotel Les Trois Rois, Bazel. Foto: René Zwaap

Sterke band
De Zwitsers-Joodse gemeenschap heeft altijd een sterke band gehad met de zionistische beweging. 22 keer kwam het Zionistische Wereldcongres bijeen in het neutrale Alpenland. Eigenlijk had Herzl in 1897 zijn eerste congres in München willen houden, maar dat voornemen moest worden ingetrokken toen de Joodse gemeenschap aldaar protest aantekende. Heumann: “De Duitse Joden hadden al hun kaarten gezet op volledige assimilatie in het Duitse keizerrijk en zij vreesden dat de zionistische boodschap van een Joodse staat dit streven zou ondergraven.” De Zwitserse Joden waren minder bevreesd voor dit effect – als echte Zwitsers stonden ze neutraal in de kwestie. Heumann: “Daarnaast was er in Bazel een sterke beweging van protestante christenen die van mening waren dat de oprichting van een Joodse staat in Palestina de wederkomst van de messias zou bespoedigen. Zij maakten zich er ook sterk voor dat het congres van Herzl in hun stad kon worden gehouden.”
Daarbij kwam dat de Zwitserse Joden drie jaar voor het eerste Zionistische Wereldcongres, in 1894, hadden moeten constateren dat zij ondanks de hen in 1866 toegekende burgerrechten wellicht toch niet helemaal gelijk waren aan de andere Zwitsers. Dat jaar werd het eerste landelijke referendum gehouden en het onderwerp was een verbod op ritueel slachten. Dierenbeschermers sloten een pact met antisemieten en het voorstel tot het verbod haalde met 60 procent een bindende meerderheid. Het verbod is tot op de dag van vandaag geldig. Religieuze Joden in Zwitserland betrekken hun kosjere vlees vanuit het buitenland. Daaraan dreigt nu, anno 2017, ook een eind te komen. Afgelopen juni haalde een motie van de socialistische afgevaardigde in het Zwitserse parlement, Matthias Aebischer, om de verkoop van alle vleeswaren die worden gezien als producten van dierenkwellerij te verbieden in Zwitserland. Het ging Aebischer vooral om foie gras, kikkerbillen en bont, maar de Zwitserse dierenbeschermingsorganisatie Alliance Animale, die nauw bij het opstellen van de motie betrokken was, liet weten dat ook kosjer en halal vlees – beide uit onverdoofde slacht – tot de te verbieden producten dient te worden gerekend.
Als deze motie in een wet wordt omgezet, zou Zwitserland het eerste land ter wereld zijn waar geen kosjer vlees meer mag worden verkocht. Voor religieuze Joden zou het een reden zijn Zwitserland te verlaten. Volgens officiële cijfers wonen er momenteel 18.000 Joden in Zwitserland. 19.000 van origine Zwitserse Joden zijn al woonachtig in Israël. Voor het zover is, zou het verbod eerst onderwerp van een referendum moeten worden, want in Zwitserland gebeurt niets zonder dat er een volksraadpleging wordt gehouden. Zo’n referendum, is de vrees, zou antisemitisme in de hand werken, zo blijkt uit een rondgang langs diverse sprekers die tijdens het congres in Les Trois Rois hun opwachting maakten. Want hoe open en democratisch de Zwitserse modelmaatschappij ook is, (latent) antisemitisme is ook hier niet uitgebannen en vlamt direct op zodra iemand ook maar een beetje olie op het vuur gooit.

Referendum
De politicoloog Laurent Goetschel, directeur van de NGO Swisspeace, wijst erop dat antisemitisme en dierenrechten in Zwitserland nog steeds ideologische strijdmakkers zijn. “In 2000 gingen er stemmen op voor een referendum om het verbod op ritueel slachten van 1884 ongedaan te maken. Dat leidde direct tot een golf van antisemitische uitingen. Een van de felste tegenstanders van de opheffing van het verbod, Erwin Kessler van de Verein gegen Tierfabriken, moest een beetje té vaak uitleggen dat hij geen antisemiet was.”
“Een importverbod van kosjer vlees zou de religieuze vrijheid van de Joden sterk doen krimpen,” aldus Herbert Winter, president van het Schweizerische Industrie-Gesellschaft (SIG). “Op grond van het Wereldhandelsverdrag en andere internationale verdragen is een ongelijke behandeling van kosjer vlees eigenlijk niet toelaatbaar, maar niettemin is dit een zorgwekkende kwestie. Ik sluit overigens uit dat de indiener van die motie antisemitische motieven had, het ging hem vooral om de ganzenleverpastei. In 2000 overwogen vele Joodse organisaties om zich in te zetten voor een referendum om het verbod op ritueel slachten ongedaan te maken. Dat riep veel weerstand op. Zodanig dat men kopschuw is geworden voor nog zo’n polemiek.”

Toegangskaartje voor het Eerste Zionistische
Wereldcongres. Foto: Wikipedia/Creative Commons

Geloofsvrijheid
Historicus Erik Petry, plaatsvervangend chef van het Zentrum für Jüdische Studien van de Universiteit van Bazel, ziet het dreigende verbod als ‘een flagrante aantasting van de geloofsvrijheid van de Zwitserse Joden’. Petry: “Destijds, in 1894, toen het referendumvoorstel tegen ritueel slachten werd aangenomen, realiseerden de Zwitserse Joden zich dat ze niet dezelfde rechten hadden als hun medeburgers. Dat merkte men ook direct na de Tweede Wereldoorlog, toen 20.000 Joden die vanuit het buitenland bescherming hadden gezocht in het neutrale Zwitserland, in één veeg het land uitgegooid werden. En men merkt het ook nu nog, wanneer de Joden hier zelf moeten opdraaien voor de kosten van hun beveiliging tegen terrorisme of er in een zwembad in Graubünden antisemitische teksten worden opgehangen.” Petry doet dan ook een dringend beroep op de Zwitserse regering om het dreigende verbod aan te passen en rekening te houden met de geloofsvrijheid. Zo niet, voorziet hij een exodus van de laatste religieuze Joden die Zwitserland telt.
De Israëlische ambassadeur in Zwitserland Jacob Keidar ten slotte stelt zich vierkant achter de verontwaardiging over het dreigende verbod. “Als ambassadeur is het niet mijn rol om een officieel protest te laten horen in een Zwitsers wetgevingsproces, maar ik steun de Zwitserse Joodse organisaties als zij protesteren,” laat Keidar weten. En in dezelfde vaart meldt hij dat de Israëlische regering het idee om het 120-jarige jubileum van het Eerste Zionistische Wereldcongres groots in Bazel te vieren toch nog niet heeft laten varen. Keidar: “Dat het eerste plan niet door kon gaan lag aan een botsing tussen de Israëlische en de Zwitserse bestuurscultuur. Maar we hebben de hoop niet opgegeven!”