Toen Amsterdam iets na 1600 bijna uit zijn voegen barstte, besloot het stadsbestuur een nieuw eiland aan de rand van de stad aan te leggen voor woningbouw. Wat het stadsbestuur niet had verwacht, was dat de wijk binnen enkele jaren bijna volledig bevolkt zou worden door Joodse vluchtelingen. Die kwamen vooral van het Iberisch Schiereiland. De Portugese Joden vluchtten voor de inquisitie en kwamen veelal via Antwerpen naar Nederland. Daar vonden ze onderdak in de ‘nieuwbouwwijk’ Vlooienburg. Tussen 1620 en 1750 kwamen ook Asjkenazische Joden uit Midden- en Oost-Europa in de wijk wonen. De eerste grote Joodse gemeenschap van Amsterdam was daarmee een feit. Vlooienburg groeide en bloeide tot de Tweede Wereldoorlog. Na de Shoa was er bijna niemand over om terug te keren naar de huizen. De zwaar vervallen woningen van Vlooienburg werden gesloopt en van het Joodse centrum bleef niets over.
Schat aan informatie
Tot zover deze algemeen bekende geschiedenis, maar het verhaal is niet afgelopen. Jarenlang herinnert niets op het Waterlooplein aan de Joodse geschiedenis van de plek. Tot 1981, wanneer tijdens de aanleg van de metrolijn en het nieuwe stadhuis archeologisch bodemonderzoek wordt uitgevoerd. Experts brengen twee complete huizenblokken van Vlooienburg in kaart. Van maar liefst 150 woningen en 106 beerputten treffen zij resten aan. De putten, die gebruikt werden voor ontlasting en keukenafval, bieden de archeologen van nu een schat aan informatie. Na de ontdekkingen van de jaren tachtig wordt echter weinig met de vondsten gedaan. Pas in 2016, als de gemeente Amsterdam, de universiteit en het Joods Historisch Museum het onderzoeksproject Diaspora and Identity opzetten, komt daar verandering in.
Stadszender AT5 volgde het project twee jaar lang en op 18 oktober ging de documentaire Vlooienburg, de geschiedenis van een Joodse wijk in première. Eindredacteur en producent Mark Pier is tevreden met het resultaat. “De documentaire is ontstaan na intensief contact met hoogleraar en stadsarcheoloog Jerzy Gawronski. We hebben eerder een soortgelijke docu gemaakt, toen er van alles uit de grond omhoogkwam bij het graven van de Noord-Zuidlijn,” legt Pier uit.
Als leidraad volgde hij de onderzoekers, maar hij besloot daarnaast historicus Maarten Hell bij de film te betrekken. In de docu belicht de historicus het verhaal van een bewoner van Vlooienburg, Leonarda Nunes. Deze voor de brandstapel gevluchte Spaanse Jodin nam haar piepjonge dienstmeisje mee naar Amsterdam. In 1656 besloot de moeder van het meisje, die in Sevilla was achtergebleven, haar dochter weg te willen hebben uit het ‘ketterse’ Amsterdam, waarop zij Spanjaarden stuurde om het kind mee te nemen. Toen de mannen Nunes voor haar deur bedreigden, kwamen de buurtbewoners in actie. Gezamenlijk werkten zij de belagers hardhandig de wijk uit. De Joodse gemeenschap stond haar mannetje, de bewoners kwamen voor elkaar op. “Zo’n anekdote geeft een persoonlijke noot aan het verhaal van Vlooienburg,” zegt Pier.
Pesachservies
Naast de overgeleverde verhalen vormen de beerputten van de wijk een rijke poel aan informatie. Zo werden in de putten van Vlooienburg bijna geen resten van varkens of schelpdieren gevonden, terwijl kippenbotjes bijna overal te vinden waren. Dat bevestigde voor de onderzoekers dat het hier ging om voornamelijk Joodse bewoners. Zij vonden veel meer dan alleen botresten. Uit de afvalputten kwamen kannen, gouden penningen, bestek en zelfs pesachservies boven water. Pier: “Ik blijf het fascinerend vinden, voorwerpen die werden gezien als afval zijn nu van onschatbare waarde. Zij vormen de onmisbare link om het verleden te ontrafelen.”
Vlooienburg, de geschiedenis van een Joodse wijk is terug te kijken via deze link.
Abonneer op het NIW
