De King of Kink

Helmut Newton, Parijs, 1979

Fotomuseum Foam brengt een hommage aan Helmut Newton, de fotograaf die het beeld van de vrouw drastisch veranderde.

In Berlijn staat het Museum für Fotografie, waar sinds 2004 de Helmut Newton Foundation is gevestigd. Het museum is gewijd aan het werk en leven van Helmut Newton (1920-2004), een van de grootste fotografen van het eind van de 20e eeuw. Zijn foto’s worden er permanent tentoongesteld. Er zijn zaaltjes vol krantenknipsels die zijn levensverhaal vertellen en zijn laatste werkkamer in Monte Carlo is er nagebouwd. Ook zie je er props die bij fotoshoots gebruikt werden voor zijn vaak schaars geklede modellen. Zoals kleine schaamhaarpruikjes uit de jaren 80, om lichtbehaarde dames van een weelderiger haardos te voorzien – destijds blijkbaar de mode. Eén muur is helemaal beplakt met brieven van beroemde vrienden, die Newtons echtgenote June Browne ontving na het tragische overlijden van haar man in 2004 als gevolg van een auto-ongeluk. Een onverwachte dood, want op 83-jarige leeftijd was de Duits-Joodse fotograaf nog enorm vitaal en actiefin zijn beroep.

Iconische beelden
In samenwerking met de Helmut Newton Foundation organiseert het Amsterdamse fotografiemuseum Foam een tentoonstelling van Newtons oeuvre. Tweehonderd werken zijn er deze zomer te bekijken van de King of Kink, de bijnaam die Time Magazine hem gaf. Het is een bijnaam die hij niet zomaar verdiend heeft. Wie de naam Helmut Newton hoort, ziet meteen de gigantische naaktportretten uit de jaren 80 voor zich. Iedereen heeft de iconische beelden weleens gezien, zoals Naked and Dressed, een tweeluik waarop de modellen in het ene beeld in haute couture zijn gehuld. Op het tweede staan ze in precies dezelfde houding, maar zijn ze naakt, op hun make-up na. Krachtig, bijna onoverwinnelijk kijken ze in de lens. Uit hun houding spreekt trots, waardigheid, geen ondeugende blikken, geen kwetsbaarheid.

‘ Waar moet ik jaloers op zijn? Die mooie vrouwen hebben ons een fortuin opgeleverd’

“Newton was een feminist,” zegt Sylvia Gobbel, een van de modellen die in het begin van de jaren 80 vaak voor hem poseerde en speciaal voor de opening van de tentoonstelling naar Amsterdam is gekomen. 35 jaar later pik je haar nog moeiteloos uit de groot formaat groepsportretten in de ontvangstruimte. “Hij zag de vrouw als het sterke geslacht. Zijn eigen June was de baas in hun relatie.” Diezelfde June had volgens Gobbel haar antwoord klaar wanneer er gevraagd werd of ze jaloers was op de vrouwen in Helmuts werk: “Waarom zou ik? Die mooie vrouwen hebben ons een fortuin opgeleverd.”
Met Newtons mooie vrouwen – onder wie ook een heleboel aangeklede – hangt Foam sinds 16 juni vol. Bijna het hele museum is gewijd aan zijn werk, een kleine afdeling is voorbehouden aan drie jonge talenten die hem wat stijl betreft schatplichtig zijn: Carlijn Jacobs, Elizaveta Porodina en Philippe Vogelenzang.

Berlijn-Singapore-Melbourne
Newtons weg naar Foam begon in Berlijn. Daar werd hij in 1920 geboren als Helmut Neustaedter in een seculier Joods gezin. Toen hij twaalf jaar oud was kocht hij zijn eerste camera. In 1936 stopte hij met school en ging fulltime in de leer bij fotografe Elsie Simon, ook bekend als Yva. Met haar elegante mode-, theater- en naaktfotografie werd zij een van Newtons belangrijkste inspiratiebronnen.
Helmuts jeugd werd getekend door Hitlers groeiende macht in Duitsland. Dankzij de beperkende naziwetten verloor vader Newton zijn knopenfabriek en in november 1938 (Kristallnacht) zat hij korte tijd in een concentratiekamp. Toen hij vrijkwam vluchtte de familie zo snel mogelijk uit Duitsland.
Newtons ouders vertrokken naar Zuid-Amerika, voor hun zoon regelden ze iets anders. Met twee camera’s in zijn koffer ging hij per schip vanuit het Italiaanse Triëst richting China. Als jongen van achttien stond hij er alleen voor en was hij gedwongen zijn eigen beslissingen te nemen. In Singapore stapte hij van boord, vond werk als fotograaf en bleef er tot hij in 1940 doorreisde naar Australië. Daar diende hij vijf jaar in het leger. In 1948 trouwde hij met June Browne, een Australische actrice en fotografe, met wie hij zijn leven lang samenleefde en -werkte. Hij ging voor haar op zijn knieën mét de opmerking dat zij altijd zijn tweede liefde zou zijn – fotografie stond op nummer 1.
Onder de naam Alice Springs (een knipoog naar de gelijknamige Australische stad) was Browne ook actief als fotografe. Toen Newton in 1970 wegens ziekte een opdracht voor een sigarettenfabrikant moest laten varen, nam zij die van hem over. Verder werd ze in ieder aspect van Newtons werk betrokken, van het kiezen van het model tot en met de fotoshoot. Ze portretteerden elkaar vaak, zoals terug te zien is in hun gezamenlijke boek Us and Them. Op dit moment is er in het museum in Berlijn een tentoonstelling van haar werk te zien (info onder aan dit artikel).

Reclamefoto voor
lingeriemerk Wolford,
Monaco, 1995

Naakt met bontjas
Rond de tijd van hun trouwen veranderde Newton zijn naam en opende hij een studio in Melbourne. Hij begon als modefotograaf – vanaf begin jaren 50 voor de Australische Vogue, in 1957-’58 voor de Britse Vogue en uiteindelijk vanaf 1961 voor de Franse Vogue: het begin van zijn grote doorbraak. Zijn opdrachten voor tijdschriften boden hem de kans met de beste modellen, stylisten en visagisten te werken. Hij zette de modewereld op zijn kop door modellen niet stijfjes af te beelden, zoals tot dan toe gebruikelijk, maar wegrennend voor een vliegtuig, naast een beer, met een paardenzadel op de rug of met niets anders dan een bontjas aan.
Hij had een sterke radar voor de tijdgeest: de veranderende machtsverhoudingen in de jaren 60, de seksuele revolutie en de emancipatie van de vrouw werden verbeeld in zijn werk. June en hij verdeelden hun tijd tussen Parijs en Los Angeles. In 1964 kochten ze ook een huis in het Zuid-Franse Ramatuelle, vlak bij de mondaine badplaats Saint-Tropez, waar ze elk jaar een paar maanden verbleven. In 1981 zouden ze verhuizen ze naar Monte Carlo, Monaco. De wintermaanden brachten ze door in Los Angeles.

Groot en blond
Na een bijna fatale hartaanval in 1971 begon Newton, aangemoedigd door June, met zijn kenmerkende fotografie: afstandelijke, dominante amazones in een jetsetachtige setting, in zwartwit of kleur en vaak (bijna) naakt. Veel grote, blonde types. Hij werkte altijd met natuurlijk licht, nooit in een studio maar op zorgvuldig gekozen locaties. Vaak ensceneerde hij shockerende, seksueel getinte situaties. Exhibitionistische, voyeuristische, lesbische of sadomasochistische elementen vormen een terugkerend motief in zijn foto’s, toch passeren die nooit de grens van het pornografische. Newton zag zichzelf als de ultieme voyeur, zijn rol als toeschouwer is voelbaar. Zijn foto’s lijken op stills uit een film waarin van alles aan de hand is, en zijn een mix van mode, portretfotografie en erotica, sterk gestileerd en provocerend. En, ondanks de vele decadente elementen, ook te beschouwen als een ironisch commentaar op decadentie.

In zijn foto’s is de vrouw altijd de overheersende partij, nooit een slachtoffer

Sommige feministen reageerden woedend op zijn foto’s: hij zou vrouwen tot object maken. Zelf dacht hij daar anders over: in zijn foto’s is de vrouw altijd de overheersende partij, nooit het slachtoffer, mannen zijn bijzaak. Al kun je daar vraagtekens bij plaatsen, want hoewel het lijkt of het model de situatie onder controle heeft, is het toch Newtons fantasie die ze uitbeeldt, niet die van haarzelf.
In 1975 kreeg hij zijn eerste solotentoonstelling en was zijn naam als kunstenaar definitief gevestigd. Een jaar later kwam zijn eerste boek uit: White Women. Zijn confronterende naakten leverden hem opdrachten op als erotische ‘beeldverhalen’ voor het Amerikaanse blad OUI, of foto’s voor Playboy, waar hij een persoonlijke draai aan gaf. Naarmate zijn faam groeide, werd hij ook steeds vaker gevraagd om beroemdheden te portretteren. Prinses Stefanie van Monaco, modeontwerper Yves Saint Laurent, actrice Catherine Deneuve, kunstenaars, filmregisseurs, politici en zakenlieden, iedereen wilde bij Newton voor de lens. Als hij in de film Helmut Newton by June (te zien op de tentoonstelling) vertelt dat hij tijdens de fotoshoot van Margaret Thatcher seksuele gedachten had over de vroegere Britse premier, krijg je een idee over hoe de broeierigheid in zijnportretten tot stand kwam.
Zijn leven lang werkte hij gestaag door, met veel tentoonstellingen als resultaat. De grootste was die in 2000, in de Neue Nationalgalerie in Berlijn ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag, met het bijbehorende boek Work. In 2004 richtte hij de Helmut Newton Foundation op in Berlijn en schonk zo’n duizend werken aan zijn geboortestad. Kort daarna reed hij met zijn Cadillac tegen een muur van hotel Chateau Marmont op Sunset Boulevard in Hollywood. Ziekenhuisopname mocht niet meer baten, korte tijd later overleed hij. Op zijn stefbed maakte June een laatste portret van hen samen.

Helmut Newton – A retrospective, 17 juni t/m 4 september, Foam, Keizersgracht 609, Amsterdam, foam.org
Alice Springs: The MEP Show / Helmut Newton / Mart Engelen: Portraits, 2 juni t/m 20 november, Museum für Fotografie, Jebenstrasse 2, Berlijn, www.smb.museum