Het is surrealistisch: een oer-Nederlandse sjoel uit 1901 in de heuvels van Samaria. Wat ooit het kloppend hart was van Joods Terborg krijgt nu een tweede leven in de nederzetting Mevo Horon. Het begon met de woorden ‘jesj li chalom’, ik heb een droom.
De Chasdei Enosh Synagoge, een exacte replica van de synagoge in het Gelderse Terborg uit 1901, is een labour of love. De echte sjoel, met tweekleurig metselwerk en boogversieringen, werd tijdens een bombardement van de geallieerden in de Tweede Wereldoorlog vernietigd. Er was na de oorlog geen gemeenschap meer over om de synagoge weer op te bouwen, maar de tekeningen van de Doetinchemse architect Hendrik Ovink waren bewaard gebleven. En die kwamen in handen van zakenman Pesach (Pascal) Popp, die ze ontdekte tijdens een zoektocht naar zijn voorouders, die uit de Achterhoek bleken te komen.
Het aanslaan van de mezoeza. Links Pesach Popp, naast hem Frank Levy.
Popp, een neef van Johan Cruijff , emigreerde een aantal jaren geleden naar Israël. Samen met Aharon Coerman vatte hij het plan op de sjoel opnieuw op te bouwen, als eerbetoon aan zijn vermoorde familie. Niet in de Achterhoek, maar in de heuvels ten noordwesten van Jeruzalem, net buiten de Groene Lijn van 1967. Er werd geld ingezameld, er kwamen donaties van zowel officiële instanties als particulieren. In 2012 werd de eerste steen gelegd door Aharon Coerman. Daarna werd er met man en macht gewerkt om de synagoge in nieuwe oude luister te herstellen. Frank Levy, ook afkomstig uit de Achterhoek en in 1973 op alia gegaan, vertelt geestdriftig: “De bakstenen kwamen uit België, want de Nederlandse waren te duur. En alles, echt alles is exact nagemaakt, tot het smeedijzeren hekwerk aan toe. Maar wat is een sjoel zonder sefer tora?” Nu waren de drie oorspronkelijke Torarollen uit Terborg bewaard gebleven. Ze hadden op de zolder van ene Sal Loewenstein, die ooit een fabriek in Terborg had gehad, de Shoa doorstaan. Die rollen waren al eerder naar Israël gekomen; opperrabbijn Aron Schuster had ze in de jaren tachtig, inclusief zilverwerk, geschonken aan een kehilla in Tel Aviv waar veel voormalige Terborgenaren toe behoorden. Onder wie ook Frank Levy.
Nederlandse ritus
Levy komt uit een oud Achterhoeks-Joods geslacht en woont nu in Petach Tikwa. Hij vertelt: “Mijn overgrootvader kwam uit Varsseveld. Mijn grootvader Sally Levy is omgekomen in Mauthausen, al in 1941 na een van de eerste grote razzia’s in de Achterhoek.” Frank Levy was erbij toen de drie Torarollen uit Terborg door rav Schuster werden overgedragen aan de gemeente in Tel Aviv. Maar het ledental van deze synagoge met Nederlandse ritus werd steeds kleiner. Daarom ontstond het idee om ook deze rollen ‘terug te brengen’ naar de oorsprong: de Terborgse sjoel. Dit keer niet in Nederland, maar in Mevo Horon.
Het was daarom vorige week donderdag groot feest in deze mosjav. Met muziek, zang en dans werden de Torarollen naar de kersverse synagoge gebracht. Niet zomaar, nee, volgens de oude Achterhoekse traditie, met paard en koets. Onder het lied Baruch haba werden ze de synagoge binnengedragen. En er werd herinnerd aan de beroemde woorden die Aharon Coerman ooit had gesproken: ‘jesj li chalom’, ik heb een droom. Die droom werd nu waargemaakt. Er werden mezoezot aangeslagen, er was een koor, er was een minchadienst en Barend Elburg las een stukje voor uit een van de Terborgse rollen.
Frank Levy’s zonen (v.l.n.r.) Schlomo, Ariël en Netanel met de originele Torarollen uit Terborg
Zesde generatie
Ook over de inrichting van de synagoge is nagedacht. De aron hakodesj komt oorspronkelijk uit Roemenië. Het was de bedoeling hem in de Russensjoel in de Amsterdamse Nieuwe Kerkstraat te plaatsen, maar daarvoor was hij veel te hoog. Ook is er nog gedacht over de synagoge in Middelburg, maar ook daar paste hij niet. Hier in deze Chasdei Enosh Synagoge past hij echter perfect. In een kibboets die is gespecialiseerd in houtbewerking werden de banken precies volgens de tekeningen van Ovink nagemaakt, de bima kreeg dezelfde crèmekleurige uitstraling als de aron hakodesj. Er is een plaquette met daarop de zeventig namen van Joden die ooit lajenden in de Terborgse synagoge – met inwoners uit Terborg en wijde omgeving – die zijn weggevoerd. Om minjan hoeft men zich hier geen zorgen te maken. De mosjav is verbonden aan een opvanghuis voor mensen met een geestelijke beperking. Ook voor hen wordt dit de nieuwe sjoel.
Levy: “Mijn vrouw zegt altijd: ‘Je bent een reïncarnatie van je grootvader.’ En ja, het doet mij wel wat om te weten dat de rollen waaruit mijn overgrootvader heeft gelezen, en mijn grootvader, en mijn vader, nu via mij worden doorgegeven aan mijn drie zonen: Schlomo, die rabbijn is, Netanel die accountant is en Ariël die fotograaf is en van wie deze foto’s zijn. Over een paar jaar viert mijn kleinzoon hier zijn bar mitswa. Dat is dan de zesde generatie.
Abonneer op het NIW
