Grote kans dat u nog nooit van de Joodse componist Mieczyslaw Weinberg hebt gehoord. Toch wordt hij door kenners beschouwd als een van de grootste componisten van de twintigste eeuw. Vredenburg wijdt nu een heel festival aan hem.
Tweeëntwintig symfonieën, vier kamersymfoniën, twee sinfonietta’s, zeventien strijkkwartetten, zeven soloconcerten, zeven opera’s, drie operettes, twee balletten, drieëntwintig sonates, meer dan tweehonderd liederen, een requiem en muziek voor meer dan zestig films, theaterproducties, radio-uitzendingen en circusvoorstellingen. Dat is het oeuvre van de Pools-Joodse componist Mieczyslaw Weinberg (1919-1996). Toch is deze componist buiten de Sovjet-Unie – tot nu toe – niet erg bekend. Het Weinberg Festival kan hier misschien verandering in brengen. De familie van Weinberg komt oorspronkelijk uit Bessarabië, een deel van het huidige Moldavië. Op de vlucht voor pogroms trokken ze naar Warschau. Daar wordt in 1919 Mieczyslaw geboren. Zijn vader is componist en violist in een rondreizend Joods theater. De Joodse cultuur bloeit in die tijd in Warschau, tegen de verdrukking in. Overal is muziek en ook Mieczyslaw kiest voor een muzikale carrière: hij wordt toegelaten tot het conservatorium van Warschau. In 1939 vlucht hij naar Wit-Rusland, weg van de nazi’s. Zijn ouders en zus die in Polen achterblijven overleven de oorlog niet. In de Wit-Russische stad Minsk zet hij zijn studie voort, maar ook daar wordt de situatie op den duur onhoudbaar door de oprukkende nazi’s. Weinberg moet opnieuw vluchten, en komt in Tasjkent terecht, de hoofdstad van de Sovjetrepubliek Oezbekistan. Hij krijgt een baan bij de Opera en kort daarop schrijft hij de succesvolle opera Het zwaard van Oezbekistan. In Tasjkent ontmoet hij Natalja Vovsi, de dochter van Salomon Michoëls, een van de beroemdste Joodse acteurs in de Sovjet-Unie en voormalig directeur van het Joods Theater in Moskou, en trouwt haar.
Grote vriend
In Tasjkent componeert Mieczyslaw zijn eerste symfonie. Op aandringen van zijn schoonvader stuurt hij die op naar Dmitri Sjostakovitsj. Dat zou een beslissende invloed hebben op de verdere loop van zijn leven, als mens en als componist. Sjostakovitsj, op dat moment alom beschouwd als de grootste Russische componist en levende legende, is namelijk diep onder de indruk van de symfonie. Hij nodigt Weinberg uit om naar Moskou te komen. Ze sluiten een vriendschap die een leven lang zal duren en inspireren elkaar wederzijds. Ondanks de steun van Sjostakovitsj is het leven voor een Joodse componist in de Sovjet-Unie niet makkelijk. In 1948 wordt zijn schoonvader Salomon op last van Stalin vermoord. Talloze componisten komen vanwege hun ‘formalistische’ of ‘bourgeois’ karakter onder vuur te liggen, ook Sjostakovitsj en Prokofjev. Weinberg ontspringt de dans, maar in 1953 lanceert Stalin een nieuwe aanval op alles wat Joods of ‘kosmopolitisch’ is en Weinberg wordt gearresteerd. Zijn vriendschap met Sjostakovitsj blijkt nu ook van levensbelang. De beroemde componist schrijft een brief aan het hoofd van de geheime dienst, Lavrenti Beria, en benadrukt Weinbergs onschuld. Beria lijkt hiervoor ontvankelijk, maar de natuur helpt ook een handje: Stalin krijgt op 5 maart 1953 een be- roerte en sterft. De terreurcampagne wordt afgeblazen en Weinberg wordt enige tijd later vrijgelaten. De weg is nu vrij voor Weinberg om zich volledig aan het componeren te wijden. Een vrijheid waar hij, gezien de omvang van zijn oeuvre, dankbaar gebruik van maakt. Ook officiële erkenning valt hem ten deel: in 1971 wordt hij Vereerd artiest van de Russische Republiek, in 1980 Volksartiest van de Russische Republiek en in 1990 krijgt hij de Staatsprijs van de Sovjet-Unie.
Geen zelfpromotie
Marc Danel is eerste violist van het ‘Quator Danel’. Dit kwartet speelt al jaren de kamermuziek van Weinberg en zal tijdens het Weinberg Festival in Vredenburg een groot aantal van zijn kwartetten ten gehore brengen. Danel is ervan overtuigd dat Weinberg een van de grootste en belangrijkste componisten van de twintigste eeuw is. Waarom is deze componist dan relatief onbekend gebleven? Om te beginnen denkt Danel dat, gek genoeg, de vriendschap met Sjojstakovitsj Weinberg parten heeft gespeeld: „Sjostakovitsj is een reusachtige componist, en bekender dan Weinberg. Er zijn overeenkomsten tussen het werk van de twee, maar invloed van de een op de ander is geen teken dat de een slechter is dan de ander. Toch heeft men hem lang als een epigoon van Sjostakovitsj beschouwd.” Verder vermoedt Danel dat zijn Pools-Joodse achtergrond niet de meest geschikte was om Weinberg in Europa te presenteren. „In de Sovjet-Unie werd zijn muziek in de jaren zestig en zeventig veel gespeeld, door beroemde musici. Maar hij had geen duidelijk eigen imago en ik denk dat de Sovjets hem ook niet hebben gepromoot.” Een derde reden voor het in de schaduw blijven van de componist ziet Danel in het moeilijke leven dat Weinberg had. „Hij verloor zijn hele familie en daarna werd hij gevangengenomen. Tijdens zijn gevangenschap werd hij wakker gehouden, een van de ergste manieren om iemand te martelen. Daarna was hij in slechte gezondheid. Hij was een uitmuntend pianist, maar het lijkt erop dat al zijn energie ging naar het schrijven van muziek. Hij heeft een enorm repertoire, eerder vergelijkbaar met een achttiende- of negentiende-eeuwse componist. In de twintigste eeuw is dat zeldzaam. Elke componist moet ook aan zelfpromotie doen, maar dat deed Weinberg helemaal niet. Hij schreef alleen maar.” Danel denkt dat dit ook te maken heeft met het verlies van zijn familie. Hij wilde iets nalaten, niet zichzelf in de schijnwerpers zetten. Hij was verlegen. Dit alles samen heeft ervoor gezorgd dat hij niet bekend is geworden.”
Bewondering
Zijn relatieve onbekendheid gold niet de grote componisten van zijn tijd. Sjostakovitsj was een groot bewonderaar van Weinberg. „Ik zou willen dat mijn naam onder dat werk staat,” verzucht hij na de première van Weinbergs Zesde symfonie in 1963. Dat het werk van deze productieve componist volledig op zichzelf staat mag duidelijk zijn. „Weinberg is geen ‘kleine meester’ of een epigoon van Sjostakovitsj. Ook Sjostakovitsj zelf zag dat niet zo, maar beschouwde hem als iemand van zijn eigen statuur. De invloed is wederzijds, en de grote man ontkende dat ook niet. Het was Irina, Sjosjtakovitjs’ weduwe, die het Danel Kwartet aanspoorde om Weinberg te gaan spelen. Maar wat toch het meest spreekt is de muziek zelf. Danel trekt een vergelijking met de verhouding Beethoven-Schubert: „We voelen een duidelijke relatie tussen het werk van die twee, hoewel er ook verschillen zijn. Tussen het werk van Sjostakovitsj en het werk van Weinberg bestaat die relatie ook. Het verschil is dat het werk van Sjostakovitsj, zelfs als het heel slecht gespeeld wordt, indrukwekkend is. Weinbergs werk is veel fragieler, het overleeft een slechte vertolking niet.” Om zijn werk goed te spelen dient men dus trouw aan het werk blijven. „Sommige van zijn werken hebben snelle en ingewikkelde tempi, die moeilijk te spelen zijn, maar je moet je er wel aan houden.”
Joodse muziek
Is Weinbergs Joodsheid ook terug te horen in zijn muziek? Joodse thema’s waren populair, ze werden veel gebruikt door Weinbergs tijdgenoten. Sjostakovitsj was zeer geïnteresseerd in Joodse cultuur en in Joodse muzikale thema’s, en gebruikte die in zijn werk. Voor Weinberg was het anders. „Vanaf heel jonge leeftijd werd hij ondergedompeld in Joodse muziek. In zijn thema’s en harmonieën is dit duidelijk terug te horen, ze hebben de ‘smaak’ van Joodse muziek. Bijvoorbeeld het Achtste Kwartet, de intonatie daarvan is heel Joods. Joodse muziek zit in hem, het is onderdeel van hem,” aldus Danel. Hij denkt dat de muziek van Weinberg uit de schaduw van zijn grote vriend zal stappen. „Ik ben ervan overtuigd dat over vijftien jaar iedereen Weinberg speelt.”
Abonneer op het NIW
