De documentaire toont een familiefeest met vier generaties. De 92-jarige Femma Fleijsman-Swaalep is het stralende middelpunt. Een echte Amsterdamse met helderblauwe ogen, opgegroeid in de Derde Oosterparkstraat.
Langzaam ontvouwt zich haar levensverhaal: hoe haar Joodse moeder in een ongelukkig huwelijk verzeilt met een Joodse man. Hoe zij verliefd wordt op de niet-Joodse glazenwasser Albertus Reijgwaert en ze van hem zwanger raakt, terwijl ze nog getrouwd is met haar man, Swaalep. Als Femma wordt geboren, krijgt ze die familienaam. Tijdens de bezetting dient haar biologische vader een verzoek in bij de zogeheten ‘Jodenspecialist’ van de nazi’s in Den Haag, Hans Calmeyer. Femma is niet volbloed Joods en een niet-Joodse vader kan haar leven redden; ‘half-Joden’ hoeven immers niet in Auschwitz te eindigen. Toch wordt de tiener Femma opgepakt. Haar ouders zijn radeloos.
Ze komt in Westerbork terecht. Vader Albertus, die Femma’s moeder al heeft laten onderduiken, onderneemt verwoede pogingen haar daar weg te krijgen. Vanuit Westerbork wordt Femma gedeporteerd naar Bergen-Belsen terwijl haar vader noodkreten blijft schrijven aan Calmeyer. In het concentratiekamp moet Femma het oordeel van Calmeyer afwachten, die de nazi’s in Nederland hebben aangesteld om te oordelen over leven en dood. Hoe Albertus ook aandringt, Calmeyer gelooft zijn verhaal niet. Of wil het niet geloven, hoewel de foto’s van Albertus en Femma duidelijke fysieke overeenkomsten laten zien, waaronder Femma’s heldere, blauwe ogen. Maar Calmeyer geeft niet thuis. Femma wordt naar Auschwitz afgevoerd.
Zonder emotie Femma Swaalep vertelt voor de camera over de verschrikkingen. Hoe ze Josef Mengele in het kamp ontmoet. Ze doet dat met opvallend weinig emotie en breekt pas op het moment dat ze over haar terugkeer vertelt: hoe haar moeder, die ondergedoken heeft gezeten, flauwvalt als ze Femma weer ziet. Hoe haar vader haar in eerste instantie niet eens herkent en vraagt: “Wie bent u?”
Femma zwijgt in de jaren daarna over wat haar is overkomen. Ze trouwt met een rooms-katholieke man, betrekt een woning in Amsterdam NieuwWest en krijgt drie zoons, Henny, Ruud en Ron. Ze worden alle drie gedoopt. De zoons vertellen over de schoonmaaktic van hun moeder, hoe twee keer per week het hele huis op z’n kop werd gezet. Femma legt uit dat dat door het kamp komt: dingen laten slingeren kwam je op straf te staan. Zo werden bij haar de tanden uit haar mond geslagen. Na de oorlog is haar man getuige van haar nachtmerries, die zo hevig zijn dat ze hem in haar slaap soms een blauw oog slaat. Maar tot zo’n vijf jaar geleden blijft Femma zwijgen.
En dan neemt de documentaire een andere wending. Femma: “Ik was een Calmeyergeval.”
Held?
Hans Georg Calmeyer werd na de oorlog als een grote held beschouwd. Hij zou duizenden Joden hebben gered en werd in 1992 door Yad Vashem postuum geëerd als Rechtvaardige onder de volkeren. Ook Loe de Jong was lyrisch over hem en in Calmeyers thuisstad Osnabrück wordt nu een museum voor hem opgericht. We zien in de documentaire Calmeyer zelf tijdens een interview in 1963. Daarin zegt hij zichzelf als een moordenaar te beschouwen, want de hele nazitop, ook hij dus, was op de hoogte van de moord op de Joden. Tegen de komst van het museum wordt nu geprotesteerd, onder meer door Femma’s zoon Henny, die we in Osnabrück zien demonstreren. Vertegenwoordigers van Yad Vashem zeggen toe dat de rol van Calmeyer opnieuw onderzocht wordt. Hans Knoop maakt zich hard voor de zaak. Hij vindt dat Calmeyer deel uitmaakte van het systeem. “Hij deed gewoon wat hem werd opgedragen. Een held was hij zeker niet.”
Femma heeft haar verhaal nu verteld. Ze heeft met haar zoons Auschwitz bezocht. Die zijn trots op haar, zo blijkt uit de beelden van het feest waarmee de documentaire begon: “Mam, word alsjeblieft 120. Op mijn legendarische moeder, lechajim, op het leven.”
Journalist Els van Diggele schreef een boek over Femma’s leven, met een uitgebreidere uitleg over de rol van Calmeyer: Het raadsel van Femma, prooi van een mensenredder, De Geus, 192 pagina’s, € 20.
De documentaire Het raadsel van Femma, prooi van een mensenredder wordt uitgezonden op 4 mei om 22.15 uur op NPO 2.
Abonneer op het NIW
