In de ban van Clarice

Benjamin Moser. Foto: Merlijn Doomernik

Eind mei kwam Clarice Lispector. De biografie uit, de vertaling van het debuut van de in Nederland gevestigde Amerikaanse auteur Benjamin Moser. Hoofdpersoon Clarice Lispector schopte het van Joodse immigrante tot de grootste schrijver van Brazilië.

Wie wil weten wat het begrip ‘focus’ inhoudt kan zich door Benjamin Moser (1976) laten inspireren. Tien jaar lang – vanaf zijn 24e – werkte deze schrijver en literatuurcriticus aan de biografie Why This World (2009), over de meest geliefde auteur van Brazilië, Clarice Lispector (1920-1977). Tijdens zijn studie Portugees raakte Moser in de ban van de vrouw die als Joods vluchtelingetje met haar familie van de Oekraïne naar Brazilië kwam. Willen de meeste auteurs na het afronden van een boek snel door naar hun volgende project, zo niet Moser. Onvermoeibaar zet hij zich in om bekendheid te genereren voor ‘de Braziliaanse Kafka’. En met succes: de biografie is al vertaald in het Spaans, Duits, Frans en Portugees. Op 30 mei kwam de Nederlandse vertaling uit. Het NIW sprak Moser in Utrecht, waar hij sinds 2004 samenwoont met auteur Arthur Japin en uitgever Lex Jansen.

In 2010 spraken we elkaar ook voor het NIW over Why This World. Sindsdien is er een wereldwijde revival van het werk van Clarice Lispector.
“Behalve de vertalingen van de biografie is ook haar eigen werk in veel landen (her)uitgegeven. Er zijn zes boeken vertaald naar het Engels, er loopt een contract voor nog zes. De vertaalrechten zijn ook verkocht aan onder meer Korea, Macedonië en Baskenland. The Complete Stories, dat ik heb geredigeerd en van een inleiding voorzien, komt onder meer uit in Hongarije. Ook verschijnt er een andere verhalenbundel in het Turks. Verder is in Nederland De ontdekking van de wereld, een verzameling kronieken, net verschenen. Dat haar boeken vertaald worden vind ik een zegen, zo kun je haar grootsheid in je eigen taal ontdekken. Het komt allemaal doordat de recensie van Why This World in 2010 op de voorpagina van de New York Times Book Review heeft gestaan. Dat heeft veel aandacht getrokken en alles in werking gezet.”

‘ Dat Clarice’ boeken vertaald worden vind ik een zegen: zo kun je haar grootsheid in je eigen taal ontdekken’

Dat is fijn, maar ik denk dat het toch door jou komt. Met de biografie heb je alles aangezwengeld.
“Tja, als mijn gmail ooit crasht komt het door alle mails die ik over Clarice heb gestuurd. In eigen land werd ze trouwens pas na haar dood een nationale heldin, daarvoor was ze alleen in kleine kring bekend. Tijdens haar leven ontving ze zo weinig royalty’s dat ze die weggaf aan een bedelaar.”

Waarom is het belangrijk dat we Clarice leren kennen?
“Wat ze schrijft is pure kunst. In haar werk voert ze mystieke elementen op, een hedendaagse uitvoering van de kabbalistische traditie die ze van haar vader heeft meegekregen. Ze zoekt het mystieke in het alledaagse, Joodser kan het niet. Maar niet alleen haar boeken zijn fantastisch, ook haar persoon, haar geschiedenis, haar uiterlijk, alles is fascinerend. Een Braziliaan zei ooit: ‘In dit land van mooie vrouwen was zij de allermooiste.’ Je wordt daardoor op het verkeerde been gezet: je verwacht niet snel dat een lange blonde vrouw uit Rio, die ook nog eens modecolumniste was, de nieuwe Kafka is.
Voor Joodse lezers zijn er veel redenen om haar te ontdekken. Ze is een van de grootste monumenten van de Joodse cultuur, op het niveau van auteurs als Marcel Proust, Joseph Roth en, zoals ik al zei, Franz Kafka.”

Hoe was het om haar biograaf te zijn?
“Ik heb veel van haar geleerd. Bijvoorbeeld over wat het is om vluchteling te zijn, je hele wereld te verliezen. Zelf ben ik de kleinzoon van Duitse vluchtelingen. Mijn opa kwam uit Berlijn naar Houston, Texas. Daar vond hij aansluiting bij de Joodse gemeenschap en kon hij makkelijk werk vinden. Maar de Lispectors kwamen in een provinciestadje in Noord-Brazilië terecht, waar amper andere Joden waren. Ze waren uit de Oekraïne gevlucht, waar het op dat moment voor Joden zeer onveilig was. Clarice was één jaar oud. Haar ouders integreerden slecht, ze spraken de taal niet goed, werden als buitenlanders gezien. Het voordeel van die situatie was dat Clarice een ‘buitenlandse blik’ ontwikkelde: ze keek met andere ogen. Daar is dus iets prachtigs uit voortgekomen.”

Je deed heel intensief research.
“Ik heb veel mensen gesproken die haar nog gekend hebben, de meesten waren al heel oud. Omdat ik zelf close was met mijn oma, vind ik het heerlijk met oudere Joodse vrouwtjes te praten die je vol willen stoppen met cake. Zoals Clarice’ oudere zus Tania, een geweldig oma-type met prachtige make-up, kapsel en sieraden. Ze was vijf jaar ouder dan Clarice en heeft haar kleine zusje min of meer geadopteerd na het overlijden van hun moeder. Die had syfilis opgelopen toen ze tijdens een pogrom in de Oekraïne slachtoffer werd van een verkrachting. Omdat een plattelandsmythe zei dat een zwangerschap dat kon genezen werd Clarice verwekt. De genezing kwam natuurlijk niet, de moeder stierf toen ze negen jaar was en Clarice werd haar leven lang door schuldgevoel achtervolgd.”

Je kennis van het Portugees bracht je ook ergens anders. Op een debatavond over Spinoza afgelopen jaar las jij de originele cherem voor, de banvloek waarmee Baroech Spinoza uit de Joodse gemeenschap werd gezet. Hoe kwam je daar terecht?
“Ik ben ervoor gevraagd. Niet alleen vanwege mijn kennis van de taal, maar ook omdat ik me inzet voor de sefardische zaak. Ik ben betrokken bij de Portugees-Joodse bibliotheek Ets Haim, waarvan dit jaar het 400-jarig bestaan wordt gevierd. Een betoverende plek: als je er bent ruik je letterlijk de oude wereld van de Portugese Joden. De bibliotheek staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. In samenwerking met hoofdbibliothecaris Heide Warncke van het Joods Cultureel Kwartier gaan we een tentoonstelling organiseren in zowel de Morgan Library in New York als het Gulbenkian Museum in Lissabon. De boeken zijn ooit vanuit Portugal naar Amsterdam gebracht, met enorme risico’s om door de inquisitie gepakt te worden. Het lijkt me mooi om dat stukje Portugese geschiedenis naar het moederland terug te brengen.”

Je kwam vorig jaar ook anders in het nieuws: de foto die je maakte toen je tweejarige nichtje zich woedend op de grond wierp voor de voeten van president Obama ging viraal.
“Dat was tijdens seideravond in het Witte Huis. Mijn zwager werkte lang voor president Obama [nu voor Bernie Sanders, red.]. Vorig jaar was ik bij de jaarlijkse Pesachviering. Toen mijn kleine nichtje een driftbui kreeg, plaatste ik daar voor de grap een foto van op internet. Hij is duizenden keren geretweet, ik kreeg telefoontjes van pers uit de hele wereld. Er kwamen trouwens ook antisemitische reacties op in de trant van: zo doen Joden als ze hun zin niet krijgen. Tja.”

‘ Met Clarice was het liefde op het eerste gezicht, ik heb een deel van mijn leven aan haar gewijd’

Je volgende boek wordt een biografie van schrijver en activist Susan Sontag. Weer een intrigerende, vrouwelijke, Joodse auteur.
“De uitgave staat gepland voor 2018. Ik werk er met plezier en toewijding aan, maar het is anders dan met Clarice. Voor Sontag ben ik gevraagd, terwijl het mijn eigen idee was om over Lispector te schrijven. Dat was liefde op het eerste gezicht. Ik heb een deel van mijn leven aan haar gewijd. Ze had mij nodig om internationale aandacht te krijgen, het was een missie. Als ik aan haar denk, denk ik soms letterlijk: meisje, wat heb je het ver geschopt, ik ben trots op je, je verdient het. Maar de lezers verdienen het ook om haar te lezen. Ze schreef niet zomaar goede boeken, wat ze schreef verandert je leven.”

Clarice Lispector. Foto: Museu-Arquivo de Literatura Brasileira, Fundaçào Casa de Rui Barbosa, Rio de Janeiro, met dank aan Paulo Gurgel Valente, uit Clarice Lispector, de biografie

Het mysterie ontrafeld
‘Ik ben zo mysterieus dat ik mezelf niet begrijp’, schreef Clarice Lispector op 13 juli 1968 in haar wekelijkse column in dagblad Jornal do Brasil. Haar biograaf Benjamin Moser heeft de taak op zich genomen haar publiek inzicht te geven in haar zieleroerselen. En hij komt een heel eind. Gedreven door een fascinatie met deze lieveling van Brazilië ging hij op zoek naar onbekende aspecten van haar leven en bracht ze aan het licht. In de biografie schetst hij hoe Lispector een reeks ontwikkelingen doormaakt: van arm, moederloos migrantenkind tot journaliste, diplomatenvrouw, moeder van twee kinderen, schrijfster en activiste.
Op basis van zeer grondige research neemt Moser de lezer mee naar de pogroms in de Oekraïne in het begin van de 20e eeuw en naar het Braziliaans-Joodse migrantenmilieu uit die tijd. En naar Lispectors grafsteen, waarop haar oorspronkelijke naam in Hebreeuwse letters staat: Chaia. Het lezen vraagt tijd, maar dan heb je ook wat. De rijkgedetailleerde, gelaagde biografie is een literair werk op zich en staat garant voor inspiratie en verrassingen.

Clarice Lispector. De biografie, Benjamin Moser, De Arbeiderspers, € 23,99 (e-book € 12,99) www.singeluitgeverijen.nl