Is de Joodse gemeenschap in Oekraïne aan een ramp ontsnapt? Bij het ter perse gaan van dit NIW leek het daar wel op. De enorme troepenmacht die Rusland aan de grenzen van Oekraïne had samengetrokken, leek aanstalten te maken naar zijn permanente bases terug te keren. Kwam het door het eensgezinde optreden van de NAVO-landen die onder leiding van de Amerikaanse president Joe Biden lieten weten dat de Russen een zware prijs zouden betalen voor verdere militaire agressie in zijn buurland? Was het besluit van de Doema, het Russische parlement, om de door Russische separatisten bezette gebieden in Oost-Oekraïne als onafhankelijke staat te erkennen een doekje voor het bloeden, bedoeld om president Vladimir Poetin geen gezichtsverlies te laten lijden?
De tijd zal het leren, maar een andere les die getrokken mag worden uit de crisis van de afgelopen weken en maanden is dat Oekraïne een onzekere, onveilige toekomst tegemoetgaat. En uiteraard geldt dat ook voor de grote Joodse gemeenschap in het land. Is er nog wel een toekomst voor de naar schatting 400 duizend Oekraïense Joden? Dat getal is overigens niet onomstreden. De laagste schattingen, gebaseerd op een strikte defi nitie – Joden die zijn aangesloten bij een synagoge – liggen rond de 75 duizend. Maar het hogere getal is relevanter in deze crisis, omdat het nauwer aansluit op de Israëlische Wet op de Terugkeer uit 1950, die bepaalt dat ‘elke Jood het recht heeft naar dit land te komen als olee’. In 1970 werd bepaald dat iedereen met één Joodse grootouder of die met een Jood getrouwd is, het recht heeft zich in Israël te vestigen, los dus van zijn geloof of halachische overwegingen.
Onbetaalbaar
Dit betekent dat in het uiterste geval – denk aan een massale Russische inval, gevolgd door een langdurige bezetting en een verwoestende guerrillaoorlog – 400 duizend Oekraïners zich in de Joodse staat zouden kunnen vestigen. Het zou een infrastructurele nachtmerrie zijn voor een land dat ruwweg de helft van de oppervlakte van Nederland heeft, waarvan ook nog eens een fors deel uit moeilijk te ontwikkelen woestijngebied bestaat. Bovendien zijn in de grote Israëlische steden huizen nu al vaak onbetaalbaar, zeker voor vluchtelingen die waarschijnlijk met weinig meer bezittingen dan de kleren die zij dragen zouden aankomen. Waar moeten die allemaal gehuisvest worden?
Voor de rechtse partijen in de Knesset is verdere uitbreiding van de Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever een aantrekkelijke optie. Dat lijkt bij de huidige internationale politieke verhoudingen geen haalbare kaart. Los daarvan zullen de Oekraïense oliem door de bank genomen een stuk minder religieus en nationalistisch zijn dan het merendeel van de Israëli’s op de Westoever en daarom minder staan te trappelen zich in dit omstreden gebied te vestigen. Waar er nog wel ruimte is? In de Negev. Het Joods Nationaal Fonds droomt er al sinds 2005 van een half miljoen nieuwe inwoners in de woestijn te vestigen. Het staat buiten kijf dat dit een enorme investering in tijd en financiële middelen zal vergen. Bovendien is het niet gemakkelijk voor te stellen hoe honderdduizenden Oekraïners, gewend aan vruchtbare grond en koude winters, in een woestijn ondergebracht moeten worden.
Toch bereidde Israël zich de afgelopen weken voor op een massale intocht van Oekraïense Joden. “We zijn voorbereid op alle scenario’s,” zei minister van Immigrantenopname Pnina Tamano-Shata. Een van die scenario’s is ongetwijfeld gebaseerd op de luchtbrug die de Joodse staat in 1991 instelde om 14 duizend Ethiopische Joden naar het land te halen. Tamano-Shata kwam zelf met een soortgelijke luchtbrug eind 1984 vanuit datzelfde gebied naar Israël. En in de jaren negentig kwamen zo’n 750 Joden uit de voormalige Sovjet-Unie Israël binnen. De regering in Jeruzalem lijkt overigens zelfs in een worstcasescenario niet op meer dan 100 duizend Oekraïense oliem te rekenen. De Israëlische autoriteiten schatten het aantal Joden in het voormalige Oostblokland op zo’n 200 duizend, maar dit lijkt een onderschatting van het werkelijke aantal.
Eerste schot
Sinds de Russische inval in Oost-Oekraïne in 2014 zijn ongeveer drieduizend Joden naar Israël geëmigreerd. Dat conflict beperkte zich geografisch tot de regio’s Donetsk en Loechansk, een zeer klein deel van het totale grondgebied, met kleinere Joodse gemeenschappen dan in de grote steden zoals Kiev en in het westen van het land. Tamano-Shata geeft toe niet te weten hoe hoog dat aantal bij het volgende gewapende conflict zal zijn: duizenden of tienduizenden. “We weten dat op het moment dat het eerste schot valt, de situatie volkomen verandert,” zegt de minister, “(maar) wij maken geen verschil tussen hen die alia willen maken en hen die enkel hun leven willen redden.” De Israëlische regering riep vorige week de tien- tot vijftienduizend Israëli’s in Oekraïne op het land zo snel mogelijk te verlaten.
Israël probeert wanhopig geen zijde te kiezen in het conflict tussen Oekraïne en Rusland, al zal de sympathie van de meeste burgers en politici vooral bij de Oekraïners liggen, gezien de Russische steun aan de regimes in Syrië en Iran. Maar zoals minister van Buitenlandse Zaken Yair Lapid het verwoordde, heeft Jeruzalem een probleem dat in veel westerse hoofdsteden niet bestaat: “Ik moet voorzichtig zijn, Rusland en Oekraïne hebben beide enorme Joodse gemeenschappen.” Israël heeft nog een andere reden zich zo weinig mogelijk met het conflict te bemoeien en vurig te hopen op een vreedzame oplossing: zijn economie.
Broodschaarste
Oekraïne staat al eeuwen bekend als de graanschuur van Europa en die bijnaam is nog sterker van toepassing in relatie met de Joodse staat. Naar schatting de helft van al het brood in Israël wordt gebakken met graan uit Oekraïne. Een Russische inval zou de import daarvan – zeker tijdelijk – bijna tot nul terugbrengen. En omdat ook andere landen op zoek zouden moeten naar alternatieve graanproducenten, zou dat een enorme verhoging van de broodprijs tot gevolg hebben en mogelijk zelfs ernstige schaarste.
Iets soortgelijks geldt voor verschillende andere landbouwgewassen, waardoor vooral de import van voer voor Israëlisch vee in ernstige problemen zou komen. Ook is de Joodse staat voor een belangrijk deel afhankelijk van de import van metaal uit Oekraïne. Als die in gevaar komt, kan dat verstrekkende gevolgen hebben voor de bouw in Israël, maar ook voor de zo belangrijke defensieen veiligheidsindustrie. Bovendien is bijna de helft van de Israëlische technologiesector uitbesteed aan Oekraïne, omdat Israël kampt met een ernstig gebrek aan werknemers.
Tenslotte zouden de Verenigde Staten in een conflict tussen Rusland en Oekraïne gezogen worden, zo niet militair dan toch zeker politiek. Dit kan ertoe kunnen leiden dat het verhinderen dat Iran kernwapens ontwikkelt, een lagere prioriteit in Washington krijgt. Wie maakt zich nog druk om de onderhandelingen in Wenen als slechts vijfhonderd kilometer oostelijker een Europees land in brand staat? Een oorlog in Oekraïne zou de perfecte bliksemafleider voor Iran kunnen zijn om ‘onder de radar’ door te werken aan een atoombom en als de kruitdampen optrekken, het Westen en Israël voor een voldongen feit te plaatsen.
De Joodse geschiedenis van Oekraïne
1030 – De eerste meldingen van Joodse bewoners in het gebied duiken op in de geschiedschrijving.
1346-1353 – Tijdens de pestepidemieën vluchten grote groepen Joden vanuit Duitsland naar Oost-Europa, nadat zij ervan beschuldigd werden de ziekte veroorzaakt te hebben door waterbronnen te vergiftigen.
1569 – Stichting van het Pools-Litouwse Gemenebest, waar het grootste deel van het huidige Oekraïne onder valt. Het Gemenebest is etnisch en cultureel zeer divers en kent de op dat moment grootste Joodse gemeenschap ter wereld.
1648-1657 – In de Kozakkenopstand worden duizenden Joden vermoord en driehonderd Joodse gemeenschappen volledig verwoest.
18e eeuw – Onder invloed van Israel ben Eliezer ontwikkelt het chassidisme zich tot een belangrijke stroming in het gebied.
1791 – Tsarina Catharina II (bijgenaamd ‘de Grote’) stelt het Vestigingsgebied in waarbuiten Joden niet mogen wonen. Het grootste deel van de Oekraïne valt erbinnen.
19e eeuw – In het Russische deel van Oekraïne vinden vanaf 1821 (Odessa) pogroms plaats, culminerend in de beruchte pogrom van Kisjinev in 1903. In Galicië, het door de Habsburgers bestuurde deel van westelijk Oekraïne, worden de Joden in 1867 geëmancipeerd. Rusland volgt pas een halve eeuw later.
1917-1923 – Tijdens de Rood-Witte Russische Burgeroorlog worden in Oekraïne meer dan 40 duizend Joden gedood.
1941-1945 – Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie vermoorden SS-Einsatzgruppen, de Wehrmacht en Oekraïense nazisympathisanten meer dan een miljoen Joodse burgers.
1991 – De Oekraïense onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie leidt tot een massale exodus: meer dan een kwart miljoen Joden vestigen zich in Israël. 21 april 2019 – Volodimir Zelenski wordt gekozen tot de eerste Joodse president van Oekraïne
Hoofdfoto: Viktoria Pryshutova
Abonneer op het NIW
