Bouwtekening uit 1891 voor de uitbreiding van gebouw Adamas door architect E.M. Rood. Afbeelding: Archief van de Dienst Bouw- en Woningtoezicht Amsterdam/ Stadsarchief Amsterdam
Aan de Nieuwe Herengracht 95 zetelde ooit de Centraal Diamant Handelsbond. Nu protesteren stadsactivisten van Faircity tegen de verkoop dit pand. Zij refereren aan het vrouwencentrum dat hier zat, maar het pand kent vooral een rijk Joods verleden.
‘Van wie is de stad’, stond er op een spandoek dat demonstranten dinsdag 8 augustus aan de voorgevel van het te koop staande pand aan de Nieuwe Herengracht 95 hingen. In dit geval ging het om het bedrijfsgebouw van de in 1881 opgerichte Centraal Diamant Handelsbond en zetel der Diamanthandelaren ‘Adamas’ (adamas is oud-Grieks voor ‘ontembaar’, waar het woord ‘diamant’ aan is ontleend). Deze bond legde als eerste organisatie de door generaties mondeling overgedragen kennis van het diamantslijpen vast in uniforme regels.
Chevresjoeltjes
De vergaderzaal van Adamas bevond zich aan de achterzijde van het pand, in 1892 verbouwd door architect Emanuel Marcus Rood. Hij was verantwoordelijk voor de nu nog bestaande, opvallende achtergevel met zijn dicht opeengepakte vensters en hoefijzervormige kozijnen. “Dat laatste wijst erop dat de zaal van meet af aan ook bedoeld was voor godsdienstoefeningen,” schrijft Wilfred van Leeuwen in zijn artikel ‘Inpandig joods erfgoed’ op de website van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. “Dit ‘moorse’ raamtype werd vaak gebruikt als aanduiding van een synagogale bestemming. Rood, een uit Den Haag afkomstige orthodox-Joodse aannemer-architect, was vooral bekend als ontwerper van de Gerard Dou-synagoge, maar heeft daarnaast ook een aantal Amsterdamse ‘chevresjoeltjes’ (verenigingssynagogen) ontworpen in woonhuizen en op achterterreinen.”
Het gebouw van Adamas had ook een culturele, sociale en politieke functie. De Handwerkers Vriendenkring, ter verbetering van de levensomstandigheden van Joodse Amsterdammers, kwam er een tijdlang bijeen. Deze vereniging bood hulp bij onder andere (vak)onderwijs, ziekenzorg, gezondheid, hygiëne, de opvang van probleemjongeren en de jeugdstraathandel, verleende financiële ondersteuning en organiseerde lezingen en cursussen. In 1902 opende het Socialistisch Leesgezelschap een leeszaal en bibliotheek bij Adamas, open van 19.30 tot 23 uur. Er kwamen op een avond soms wel 45 bezoekers.
Feministen
Vanwege meningsverschillen over het te voeren beleid werd in 1889 de Diamantbeurs opgericht, waarvoor de Centraal Diamant Handelsbond uiteindelijk moest wijken. Vanaf 1916 was op de Nieuwe Herengracht 95 een school gevestigd van het protestants-christelijke werkliedenverbond Patrimonium. Na het vertrek van deze school eind jaren 50 stond het pand jarenlang leeg en was de toekomst onzeker, mede door de herprofilering van het gebied en de aanleg van de metro.
In 1973 kraakte een groep feministen het gebouw en vestigde er het – eerste – Vrouwenhuis. Daar woedden, zo schrijft Annegriet Wietsma op de website van Ons Amsterdam, in de jaren 70 en 80 verhitte discussies, zoals over een pedagogiekscriptie die Hitlers Bund Deutsche Mädel ‘een zekere emancipatorische werking’ toedichtte. Het Joodse verleden van de Nieuwe Herengracht 95 was inmiddels op de achtergrond geraakt. Wel gaf het later daar gevestigde zaalverhuurcentrum Akantes een zaal de naam ‘Adamas’.
Demonstratie van Faircity voor Nieuwe Herengracht 95. Foto: YouTube
Overgeslagen
Dat de Nieuwe Herengracht een Joods verleden heeft is algemeen bekend. Al vanaf de 18e eeuw kwamen gegoede Joodse burgers er graag wonen. In de Tweede Wereldoorlog lag de straat in het door de bezetter ingestelde Judenviertel. Niet alle gebouwen zijn nog als voormalig Joods herkenbaar, zeker niet als het de achterzijde van de statige herenhuizen betreft. Op aandringen van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad, die zich al jaren inzet voor het behoud van Joods erfgoed, nam het Amsterdamse Bureau Monumenten en Archeologie de moeite ook daar te gaan kijken, maar sloeg de Nieuwe Herengracht 95 over in haar Inventarisatie Joods Cultuurhistorisch Erfgoed van 2008. Op Funda, waar het ‘multi-tenant’-kantoorgebouw voor 5,3 miljoen euro wordt aangeboden, gaat het uitsluitend over de gebruiksmogelijkheden. De protesten van Faircity en erfgoedvereniging Heemschut richten zich op zaken als het beschermen van de maatschappelijke functie die het gebouw nu heeft voor bijvoorbeeld de bedrijfjes die er nog zitten. Men is bang dat de stad haar ‘pareltjes’ verkwanselt aan de hoogste bieder.
Van Leeuwen besluit zijn artikel over Joods erfgoed voor de website van de VVAB aldus: “Door de enorme kaalslag in het Joodse gebouwde erfgoed krijgt het weinige dat nog resteert, hoe bescheiden ook van omvang en hoezeer aan het gezicht onttrokken ook, haast vanzelf meer waarde dan er lange tijd aan werd toegekend.”
Abonneer op het NIW
