Op zoek naar de Superjood

In de nieuwe documentaire van Frans Bromet, Ajax! Joden! Amsterdam!, vraagt Nederlands meest stijlvaste documentairemaker zich af wie dat eigenlijk zijn, de Joden, en of iedereen zich zomaar Jood kan noemen. 

Door Carine Cassuto

Centraal staan de Ajax-supporters die met Israëlische vlaggen zwaaien, zich met davidsterren tooien en luidkeels hun ‘Joodszijn’ belijden; en de vaak antisemitische spreekkoren die dat bij de supporters van de tegenpartij oproept. Kan dat wel? Dat is de vraag die Bromet zich stelt in Ajax!. De film is een coproductie van Bromet & dochters en de Joodse Omroep, naar een idee van Willemijn Francissen, een collega-programmamaker van Bromet en zelf al 30 jaar seizoenskaarthouder en overtuigd meezinger. Bromet: „Hoe geoorloofd is het om jezelf Jood te noemen als je niet aan de voorwaarden voldoet waaraan een Jood moet voldoen? De belangrijkste voorwaarde is dat je moeder Joods is. Is het dan ongepast om jezelf een Jood te noemen als dat niet het geval is, of niet? Kun je zeggen: Joods-zijn is één ding maar ook iets anders. Waarom niet? Er zijn zoveel woorden die een verschillende betekenis hebben. John Kennedy zei: Ich bin ein Berliner, terwijl die daar maar een paar uur is geweest. Dus waarom kan iedereen niet zeggen: Ich bin ein Jude?” Die vraag is voor Bromet ook een persoonlijke. Hij werd in 1944 geboren als kind van een Joodse vader en niet-Joodse moeder, waardoor het gezin voor deportatie was behoed. Met de rest van de Bromet-familie liep het niet goed af; zij werden bijna allemaal vermoord in Bergen-Belsen. Bromet noemt zichzelf niet Joods. „Die regels, wie er wel niet Joods is, die gelden wel degelijk ook voor mij.” Thuis speelde het jodendom geen rol. „Mijn ouders waren heel erg antireligieus. Mijn vader maakte wel eens in de zoveel tijd een gerecht uit zijn jeugd. Dan ging hij koeienmaag koken en stonk het hele huis verschrikkelijk. Maar dat was een van de weinige dingen die aan het jodendom refereerden.” Ajax, Joods en de oorlog zijn voor Bromet onlosmakelijk met elkaar verbonden. De zondagen in jaren 50-Nederland bracht hij vaak door bij tante Rachel (‘geen echte tante’) in Betondorp. Dan luisterde Frans de hele dag naar haar kampverhalen, terwijl de menigte Ajax-fans naar de Nieuwe Meer trok.

Fanatiek 

Het is niet de eerste keer dat Bromet een Joods onderwerp bij de kop pakt. In zijn tweede film, Het Drielandenpunt uit 1974, probeert hij zijn vader, die had gezworen nooit meer een voet in Duitsland te zetten, letterlijk de grens over te trekken. Een paar jaar geleden maakte hij een film, ook voor de Joodse Omroep, over de bouw van de nieuwe synagoge van de Liberaal- Joodse Gemeente in Amsterdam „Ik heb een film voor de LJG gemaakt en een behoorlijke tijd met die mensen opgetrokken. Toen heb ik weleens een balletje opgegooid of ik lid zou kunnen worden als ik dat zou willen. Nee, dat kan niet. Dan moet je eerst uitkomen. Ze zijn heel strikt. Ik heb me wat dat betreft altijd wel van het jodendom uitgesloten gevoeld, maar een ander trekt zich daar niets van aan. Ik geloof dat Philo Bregstein [collega] ook alleen maar een Joodse vader heeft en die is heel erg fanatiek Joods.” „Het is heel gek natuurlijk. Je bent wel tweede generatie maar je hoort er niet bij. Ik heb weleens een uitkering gehad, daar kwam ik dan wel voor in aanmerking. Dan ben je wel een Jood.” En dan was er het moment dat hij samen met Peter van Ingen in de archieven van het Rode Kruis dook en zij de namen van hun beide grootvaders aantroffen. „En hij is wel Joods en ik niet.” In Ajax! komen heel wat kopstukken voorbij: rabbijn Katz die vrolijk en vriendelijk als altijd uitlegt wie volgens de Joodse wet als Jood geldt, overlevende Joop Waterman die wel degelijk lijdt onder de spreekkoren en professor Evelien Gans die het vermeend Joodse gehalte van Ajax in historisch perspectief plaatst. Bijzonder is de rol van Willemijn Francissen, die het idee voor de film leverde, en zelf fanatiek supporter is, net als haar schoonmoeder Hanneke Groenteman. Dat leidt tot een aardig gesprek om de keukentafel. Groenteman stoort zich wel aan de spreekkoren maar vindt dat ze dat eigenlijk niet zou moeten doen. Francissen geeft volmondig toe met veel plezier aan de spreekkoren mee te doen, terwijl ze zich ook realiseert dat het voor sommigen kwetsend is.

Gevoel 

De voetbalclub zelf had geen zin in de film. „Ze wilden absoluut niet meewerken. Niemand. Geen bestuurder, geen supporter, geen ex-bestuurslid. Niemand. Behalve David Endt [tot voor kort teamleider bij Ajax]. Verder nul-komma-nul medewerking.” Bromet begrijpt wel waarom. „Ze willen niet dat het onderwerp onder de aandacht komt. Ze steken liever hun kop in het zand.” Na veel soebatten mocht Bromet een wedstrijd meemaken vanaf de perstribune en een kwartiertje supporters filmen. Uiteindelijk heeft hij de beelden waarop de Ajax-fans zich echt manifesteren op YouTube gevonden en in het archief van de omroep. Was hij voordat hij aan de film begon al bezig met het onderwerp? „Van tevoren had ik het gevoel: laat ze maar, wat maakt het allemaal uit? Joden zijn soms ook wel erg overgevoelig en brengen toch vaak de Holocaust in stelling. En moet dat nou nog steeds? Ik vind dan dat Joden het leed monopoliseren terwijl er ook ander leed is waar ze ook mee te maken hebben.” Hoe denkt hij nu zelf over het gebruik van de geuzennaam? „Je mag het wel doen. Maar ik vind het geen teken van beschaving. Omdat dat bij heel veel mensen terecht een hele gevoelige snaar raakt en dat moet je de ander niet aan willen doen. Als je dan toch op zoek bent naar een symbool dat je verenigt, kies dan een ander symbool. Kies dan niet dit.” Het draaien van Ajax! heeft bij Bromet zelf ook iets teweeggebracht, al kan hij het niet precies onder woorden brengen. „Het is een gevoel. Het kwetst mij nu ook bijna als ik de film zie. En dat had ik daarvoor überhaupt niet. Want ik zeg van mezelf: ik ben geen Jood, maar nou ja… Als ik naar de synagoge zou gaan tel ik niet mee voor het quorum. Het wordt wel meer, mijn ‘Joodse’ gevoel, het neemt wel toe. Hoe meer ik onder Joden ben… Het heeft er ook mee te maken dat ik een paar keer in Israël ben geweest, wat vreemd genoeg toch een soort thuis is, terwijl ik het politiek gesproken een afschuwelijk land vindt. Maar toch is er iets dat mij bindt. Dat dan weer wel.”

Ajax! Joden! Amsterdam! wordt zondag 25 augustus om 14:00 uur uitgezonden bij de Joodse Omroep op Nederland 2.