6 december 2015 was een memorabele dag. Niet omdat ik de avond ervoor zulke geweldige sinterklaascadeaus had gekregen, maar omdat zich een nogal unieke gelegenheid voordeed. In de Rode Hoed verzamelden honderden geïnteresseerden zich voor een middag die in het teken stond van Spinoza en zijn ban. Spinoza kon er zelf om voor de hand liggende redenen niet bij zijn en vermoedelijk had hij er zijn schouders over opgehaald. Hij wilde immers geen onderdeel uitmaken (noch in lidmaatschap noch in denken) van een georganiseerde godsdienst. ‘De casus Spinoza’, zoals de middag werd gedoopt, was desalniettemin een van die zeldzame gelegenheden waarbij religie en wetenschap op een volstrekt gelijkwaardige en respectvolle manier het gesprek met elkaar probeerden aan te gaan.
De aanleiding voor deze bijeenkomst, waarbij grote Spinozageleerden uit de hele wereld aanwezig waren, was een brief die ik enige jaren daarvoor aan het college van parnassiem stuurde. Ik verwonderde me erover dat iemand die in 1656 in de ban was gedaan wegens ketterse ideeën, nog niet gerehabiliteerd was in een tijd waarin beschaving zwaarder zou moeten wegen dan dogma’s. Was het niet interessant die ban onder de loep te nemen en in plaats van zo’n onherroepelijk vonnis een intellectueel gesprek te organiseren? De gemeente stemde toe. En zelfs in het Nederland van nu was dat een groot gebaar, getuige de jaren die er tussen de brief en de bijeenkomst lagen.
Barbaars geschrift
Ik was er altijd trots op dat ik behoorde tot een gemeente die zo’n groot licht als Spinoza had voortgebracht. Later, toen ik me meer in de filosoof en zijn denken ging verdiepen en met een heus Spinozagezelschap de Ethica las, realiseerde ik me pas dat hij dat grote licht geworden was ondanks die gemeente. Spinoza – ik zal er geen eindeloze biografie van maken – hield er voor die tijd (en ook voor niet-Joodse kerkgenootschappen) onorthodoxe ideeën op na over God en natuur. Voor hem waren die een en dezelfde. Om die mening werd hij als een gevaar voor de gemeente gezien, al zijn er wetenschappers die betwijfelen of dat de doorslaggevende reden was voor Spinoza’s excommunicatie. De ban die over hem werd uitgesproken, loog er niet om.
Op het symposium zorgde Emile Schrijver, thans algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier, ervoor dat de originele banvloek pontificaal in het midden van de zaal prijkte. Die zeventiende-eeuwse boodschap was een duidelijke: als je anders denkt dan wij, ben je niet welkom. Sterker nog: het zou eenieder die het in zijn hoofd haalde in Spinoza’s buurt te komen, dichterbij dan ‘vier ellen’, eveneens op excommunicatie komen te staan.
Nogal een barbaars geschrift dus, met de ogen van nu. Althans, dat zou je denken. Maar niets bleek minder waar. Want deze week deed zich een vergelijkbare kwestie voor. PIG-rabbijn Joseph Benjamin Serfaty, op de website van zijn werkgever beschreven als een man die ‘met zijn halachische kennis onvoorspelbare oplossingen voor kan stellen’, haalde wel een wel heel bijzondere oplossing uit zijn trukendoos. Spinoza-onderzoeker Yitzhak Melamed kreeg van Serfaty namelijk te horen nooit meer welkom te zijn in de Snoge (overigens is de huidige Snoge niet hetzelfde gebouw waaruit Spinoza werd verbannen, maar dit ter teleurstelling van mijzelf en terzijde). Dit keer niet eens om diens ideeën (al zou dat weinig hebben uitgemaakt voor de terechte verontwaardiging die erop volgde), maar omdat hij een film wilde maken over de wijsgeer en daarvoor toestemming nodig had van het bestuur.
Tallietdragende ayatollah
Uiteraard staat dat vrij iemand die niet te verlenen, maar de manier waarop liet duidelijk niets aan de verbeelding over. Niet alleen wenste Serfaty niet dat er een document zou komen over deze ketterse man waarin de Snoge als decor zou fungeren, Melamed, een gerenommeerde wetenschapper, werd tot persona non gráta verklaard. Nadat de slechtste pr-stunt uit de geschiedenis zich had voltrokken en heel Twitter verbouwereerd achterliet, bleek dat het bestuur van niets wist. Maar toen was het kwaad al geschied.
In plaats van de discussie op te zoeken, het intellectuele gesprek voort te zetten zoals dat in 2015 begon, zit de gemeente ook vandaag weer opgescheept met een tallietdragende ayatollah. Ooit was ik lid van deze Portugese Gemeente, al heel veel jaren niet meer. Omdat ik er niet achter sta dat sommige mensen worden buitengesloten van lidmaatschap. Omdat ik zelf niet orthodox leef. Omdat ik het gebouw van mijn jeugd ook zonder een georganiseerde vorm lief kan hebben. Maar toch geeft dit soort berichtgeving aanleiding mijn mond open te doen. Al was het maar omdat ik de schandalige afwijsbrief van Serfaty van minstens honderd verschillende mensen toegestuurd kreeg. Het is ook altijd de ander die mede je identiteit bepaalt. Dus meng ik me bij dezen: Mensen horen geen persona non grata te worden omdat ze niet vinden wat jij vindt, omdat ze een film willen maken over iemand wiens ideeën niet in jouw ideologische straatje passen. Als je zo overtuigd bent van de superioriteit van je opvattingen, kan een bezoekje toch niet zo angstaanjagend zijn? Als íemand een ban verdient, zijn het degenen die niet bestand zijn tegen de onwelgevallige meningen van anderen.
Abonneer op het NIW
