Wereldberoemd, maar onbekend

Met de documentaire Spinoza, een vrije denker wil regisseur Robin Lutz de ietwat vergeten filosoof Baruch de Spinoza onder het stof vandaan halen. Maar of hij daarin slaagt?

Spinoza is een wereldberoemde man die niemand kent,” verzucht filmmaker Robin Lutz. „Maar daar gaat nu verandering in komen.” Grote woorden, voortgekomen uit verontwaardiging over de relatieve onbekendheid van Baruch de Spinoza bij het grote publiek. „Ik woon in Den Haag, vlak bij het standbeeld dat voor het Spinozahuis staat. Als je voorbijgangers vraagt wie daar zit, kennen ze meestal de naam Spinoza wel, maar veel verder dan dat komt men niet. Terwijl hij de grootste denker is die Nederland heeft voortgebracht, de wegbereider van de Verlichting. Deze film is gemaakt ter ontsluiting van het onbekende.”

Lutz sluit hiermee aan bij een trend van herwaardering en popularisering van de 17e-eeuwse denker, die al ruim een decennium aan de gang is. Om Spinoza onder de aandacht van het grote publiek te brengen zijn talloze populair-wetenschappelijke boeken, biografieën, een graphic novel, een kinderboek en een standbeeld op zijn Amsterdamse geboorteplek gekomen. En nu dus de film Spinoza, een vrije denker.

Eigenwijs
Baruch de Spinoza (1632-1677) wordt gezien als een van ’s werelds grootste denkers. Hij werd in Amsterdam geboren als oudste zoon van Portugees-Joodse vluchtelingen, zogeheten marranen (schijnchristenen), die in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden hun Joodse geloof hadden hervonden. Baruch, of Bento, zoals hij thuis genoemd werd, was voorbestemd de familiezaak, een handel in zuidvruchten, over te nemen. Toen Bento zo’n twintig jaar oud was stierf zijn vader, een leidende figuur binnen de sefardische gemeenschap. Spinoza weigerde zijn vaders nagelaten schulden op zich te nemen.

Enkele jaren later werd hij met een ongekend zware banvloek voorgoed verstoten uit de Joodse gemeenschap. Hoewel het financiële conflict rond zijn vaders schulden zal hebben meegespeeld, had dit waarschijnlijk vooral te maken met de ideeën die de jonge, eigenwijze Bento verkondigde. Volgens hem kon de Bijbel onmogelijk het rechtstreekse woord van God zijn; wonderen zoals die daarin worden beschreven strookten niet met zijn rationalistische levensopvatting. God was voor Spinoza geen entiteit die van buitenaf de wereld bestiert, maar een levenskracht die in alles en iedereen aanwezig is, en tot uiting komt in de wetten der natuur.

Gevaarlijke atheïst
Regisseur, producent en cameraman Robin Lutz: „Het is een moeilijk verhaal, Spinoza’s ideeën zijn niet eenvoudig en zijn teksten vrij ondoorgrondelijk. Het was een uitdaging om dit begrijpelijk te maken zonder het publiek te debiliseren.” De film combineert documentaire met 3D-animaties en speelfilmelementen. Rode draad vormt hierbij een van de centrale thema’s in Spinoza’s werk: de zoektocht naar oprecht en blijvend geluk.

Die zoektocht begint in de bibliotheek van Vaticaanstad, waar professor Wiep van Bunge, de verteller in de film, bij hoge uitzondering inzage krijgt in een zeldzaam manuscript van Spinoza’s meesterwerk, de Ethica. Een ongemakkelijke situatie ontstaat wanneer blijkt dat er over de inhoud van het werk niet mag worden gesproken in bijzijn van de camera. Evenmin als over de manier waarop dit 17e-eeuwse boekje, het enige bewaard gebleven handschrift uit Spinoza’s tijd, in het Vaticaan is terechtgekomen. Blijkbaar is het werk van de wijsgeer, die eeuwenlang als godslasterlijke atheïst is weggezet, nog steeds met gevaar en geheimhouding omhuld.

Voorts wordt het belang van Spinoza’s leven en werk door experts uit verschillende velden uiteengezet. Rabbijn Awraham Soetendorp van de Liberaal Joodse Gemeente Den Haag leest de cherem voor en legt de betekenis van die genadeloze banvloek uit. Neurowetenschapper Peter Hagoort vertelt hoe Spinoza zijn tijd ver vooruit was door te twijfelen aan het bestaan van de vrije wil: „Moderne hersenwetenschappers zien nu pas in dat de mens inderdaad wordt gestuurd door natuurwetten, en daarin feitelijk weinig te kiezen heeft.”

De Bijbel kon onmogelijk het rechtstreekse woord van God zijn

Ruimtewetenschapper Vincent Icke vergelijkt Spinoza met tijdgenoot Christiaan Huygens. Hij wijst daarbij op Huygens’ blik op de sterren en Spinoza’s blik op de menselijke ziel. De een zocht het goddelijke in het heelal, de ander binnen in de mens. Ondertussen wordt de 17e-eeuwse context nooit uit het oog verloren: de pest, de strijd tussen de staats- en prinsgezinden, het rampjaar 1672, de moord op de gebroeders De Witt, ze passeren stuk voor stuk de revue. Daardoor dreigt de film te verzanden in een geschiedenisles van anderhalf uur, ook waar het Spinoza’s leven betreft: toen ging hij hier wonen, toen weer daar.

Verkleedpartij
Om deze opsomming van feiten en pratende hoofden te doorbreken, hebben de filmmakers een opmerkelijke keuze gemaakt. Terwijl een voice- over de zogenaamde gedachten van de wijsgeer voorleest zien we Spinoza himself, gespeeld door beginnend musicalacteur Rowin Prins, in gedachten verzonken wandelen, zwijgend in de verte staren, peinzend over zijn kin strijken. Soms loopt hij op historische locaties als het Paleis op de Dam of de Portugees-Joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel, dan weer zit hij tussen moderne toehoorders in een synagoge. Soms ook loopt hij door, dat moet gezegd, knap gemaakte animaties van 17e-eeuwse schilderijen.

Maar waar deze verkleedpartij als doel heeft de fi losoof tot leven te wekken, heeft het vooral een knullig, onbedoeld komisch eff ect. ‘Spinoza’ draagt schoenen met rubberen zolen, een plastic gesp aan zijn riem en een wollige, slecht zittende pruik. Wanneer dan op de soundtrack ook nog Johnny Hallyday begint te zingen over het falen van de mensheid, is het met de geloofwaardigheid van de ‘vrije denker’ snel gedaan.

‘De Jood uit Voorburg’
Ook inhoudelijk valt er wel iets aan te merken op de film, al kun je dat de makers niet altijd verwijten. Dat er welgeteld nul vrouwen in de fi lm voorkomen, hangt samen met het feit dat er niets bekend is over Spinoza’s omgang met vrouwen, laat staan over zijn liefdesleven. Ook andere persoonlijke details zijn verloren gegaan. De fi lmmakers hebben zich daarom enkele speculaties gepermitteerd. Zo is er een scène waarin Spinoza en Christiaan Huygens samen de nachtelijke sterrenhemel bestuderen en daar gebroederlijk over discussiëren. In werkelijkheid is de enige aanwijzing dat de twee elkaar persoonlijk kenden, een brief van Huygens, waarin hij schrijft dat de lenzen van ‘de Jood uit Voorburg’ goed en niet duur waren. Spinoza verdiende, toen hij in Voorburg woonde, de kost als lenzenslijper en heeft dus waarschijnlijk lenzen voor Huygens’ micro- en telescopen geleverd. Maar over nauwe contacten of zelfs vriendschap tussen de twee is niets bekend.

Professor Wiep van Bunge: „We tastten op veel vlakken in het duister, maar we moesten wél een film maken. We moesten dus lege plekken invullen.” Maar, vult regisseur Robin Lutz aan: „Dat gaf ook juist de vrijheid om onze fantasie te gebruiken.”

‘We tastten op veel vlakken in het duister, maar we moesten wél een film maken’

Onafhankelijkheidsverklaring
De film brengt Spinoza’s denkbeelden helder en toegankelijk naar voren, zonder de kijker te debiliseren. Wat dat betreft is de opzet geslaagd. Tegelijkertijd roept de fi lm echter veel vragen op. Zo besluit de laatste spreker, de Nederlandse ambassadeur in de Verenigde Staten, ermee dat Spinoza een brug heeft geslagen tussen de Joodse traditie en de Verlichting. Maar hoe zijn Joodse achtergrond terug te vinden is in zijn latere ideeen, wordt uit de fi lm niet duidelijk. Ook blijft vaag wat Spinoza vandaag de dag voor ons betekent. Goed, hij was een van de eerste voorvechters van vrijheid van meningsuiting en democratie. De Ona” ankelijkheidsverklaring en de Grondwet van de Verenigde Staten zijn grotendeels op zijn ideeën gebaseerd (vandaar dat de fi lm in de VS eindigt). En, zo leert de fi lm, in de zoektocht naar blijvend geluk ligt de sleutel erin het menselijk handelen niet te veroordelen, maar te begrijpen. Maar hoe we dat concreet in ons dagelijks leven kunnen toepassen? Ga er maar aan staan.

Al met al is Spinoza, een vrije denker een nuttige, leerzame documentaire, die helaas de ambitie heeft om tegelijkertijd ook speelfilm en zelfhulpboek te zijn.

Spinoza, een vrije denker is te zien in 17 bioscopen door het land, en wordt op 22 en 27 november uitgezonden door de Joodse Omroep op NPO2.