Uit de vergetelheid

Foto: Eli Asscher, aan het werk bij zijn stagebedrijf

Ze moeten vol dromen en idealen hebben gezeten, de leerlingen van de Joodse landbouwschool in Franeker. De aanstormende Palestinapioniers kwamen uit alle hoeken van Europa om in kibboets Beth Chaloets alles te leren over landbouw en veeteelt, een strenge eis voor degenen die naar Mandaatgebied Palestina wilden verhuizen. Jongens en meisjes werden bijgespijkerd met alle kennis die zij na hun emigratie nodig zouden hebben om het Beloofde Land met eigen handen op te bouwen. Door te emigreren, ontvluchtten zij de Europese steden en het oprukkende nazisme.

Toch raakte het hoopvolle verhaal van de jonge pioniers uit Franeker verloren. In de Friese stad weet bijna niemand meer dat in het voormalige station ooit de school huisde. De jongens liepen zelfs stage bij boeren in de buurt. Desondanks bleef de kibboets voor de Franekers een ver-van-mijnbedshow. Pas in 2017 kwam daar verandering in, toen hoogleraar Bettine Polak op een belangrijke vondst stuitte. Ze had van haar familie in Israël gehoord dat in Yad Vashem amateurfilmpjes van Jacob Bramson bewaard werden. Beelden uit Nederland.

Tastbaar
Jacob Bramson, geneesheer in het psychiatrisch ziekenhuis in Franeker, maakte de beelden voor de Tweede Wereldoorlog. Toen de Duitse bezetter aan de macht kwam, gaf hij ze in bewaring aan een katholieke priester, die de filmpjes inmetselde in het altaar. De beelden overleefden hierdoor de oorlog en kwamen in Israël terecht. Toen Syds Wiersma van het Fries Film en Audio Archief ze via Polak onder ogen kreeg, besloot hij vol in het verhaal te duiken. Ook Manon Borst, directeur van Museum Martena, kreeg de beelden te zien. Hoewel er al een educatief programma in het leven was geroepen om scholieren te vertellen over de kibboets, wilde zij het verhaal ook in tentoonstellingsvorm naar het publiek brengen.

Een expositie met enkel een video, dat kon natuurlijk niet. “Dat was meteen de grote vraag. Met alleen de beelden maak je geen tentoonstelling. We bedachten daarom hoe we dit verhaal tastbaar konden maken voor de bezoekers,” legt Borst uit. Zij koos voor objecten die weliswaar niet daadwerkelijk zijn gebruikt door de bewoners, maar wel de bezoeker een aanknopingspunt geven. “Zo staat er een fiets uit die tijd. Die is niet afkomstig uit de kibboets, maar het is wel het model waar de bewoners op reden.”

Bovendien werd onderzoek verricht naar de mensen in de filmpjes. “Een groot deel van hen is in 1941 in de school gearresteerd en afgevoerd. Zij zijn nooit meer teruggekomen,” vertelt Borst. Morris Schnitzer overleefde de Shoa wel en vertrok daarna naar Canada. “Hij overleed een jaar voordat wij de beelden onder ogen kregen. Maar hij bleek zijn memoires te hebben geschreven, daar hebben we ruim uit kunnen putten.” Schnitzer schreef onder andere over de koude winters op het Friese platteland en hoe hij met zijn fiets vaker in een sloot lag dan daadwerkelijk vooruitkwam, omdat de sneeuw het hele landschap bedekte met een spierwitte deken.

Tekenles
In de tentoonstelling ligt de nadruk op het leven van de kibboetsbewoners, niet op de oorlog. Manon Borst wilde laten zien wie de jonge idealisten waren, waarvan zij droomden en waarom zij hun oude leven opgaven om naar de Friese stad te komen: “Ik vind dat echt fascinerend.”

Nu de Franeker kibboets meer aandacht krijgt, blijkt er soms een lichtje te gaan branden bij de oudste bewoners van de stad. “We hebben contact met een mevrouw die naar ons toe kwam met haar herinneringen. Een jongen uit de kibboets kwam bij haar thuis om tekenles van haar vader te krijgen. Hij heeft zelfs nog brieven geschreven vanuit Westerbork, die bewaard zijn gebleven,” zegt Borst. “Ik hoop dat er meer van dit soort verhalen boven water komen.”

Naast de tentoonstelling en het educatieve programma is er een boek in de maak over de bijzondere geschiedenis van de Joodse landbouwschool. In november 2022 verschijnt het. Tot die tijd blijft Kibboets op de klei te zien in Museum Martena aan de Voorstraat in het centrum van Franeker

Informatie, tickets en openingstijden op museummartena.nl

Beeld: Museum Martena