Verslavend lekker

Nu in onze grote steden een latte macchiato of een flat white heel gewoon is, en nu cannabis in Israël door overheid en rabbinaat koosjer is verklaard, is het opmerkelijk te zien dat zoiets alledaags als koffie in het Jeruzalem van de zestiende eeuw met argusogen werd bekeken. Anonieme klachten bereikten de kadi, de rechter in de stad. De klagers beweerden dat sommige moslims zo door koffiehuisbezoek in beslag werden genomen dat ze zich niet aan de verplichte vijf bidmomenten hielden. Het Museum voor islamitische kunst in Jeruzalem toont meer van dergelijke voorbeelden in een tentoonstelling over de soms scandaleuze geschiedenis van vier eeuwen koffie in het Heilige Land. Het verhaal wordt verteld aan de hand van voorwerpen zoals de koffiepotten van Palalum, een bedrijf dat vanaf 1930 in Ramat Gan zowel Europese als oosterse versies produceerde. Talloze koffiekopjes, -potten en andere voorwerpen uit de laatste vier eeuwen zijn in het museum te zien.

Stimulerend
Het probleem leek hem destijds niet in het opwekkende drankje zelf te zitten – aantrekkelijk voor de gelovigen voor wie alcohol verboden was – maar in de gevolgen van het gebruik. De eerste koffiehuizen bleven 24 uur per etmaal open, zeer ongewoon in een tijd waarin men ’s avonds thuisbleef, vroeg naar bed ging of hooguit met de buren in een gedeelde binnenplaats een praatje maakte. In de omgeving van de koffiehuizen klaagde men over geluidsoverlast, over de lucht van geroosterde koffiebonen en tabak, een nieuw genotsmiddel dat in dezelfde tijd als de koffieboon uit de Nieuwe Wereld overgebracht was. Er was ook een scandaleus element. De publieke ruimte behoorde, zeker ’s avonds en ’s nachts, uitsluitend aan mannen toe. De koffie werd geschonken door knappe, piepjonge jongens, bewust uitgekozen om klanten te trekken. Een van de klachten was dat de koffiehuizen homoseksualiteit en seksueel misbruik stimuleerden.

Verboden
De koffiehuizen voor moslims werden ook door christenen en Joden gefrequenteerd. Onder Joden werd het zwarte goud met wantrouwen bekeken Halachische vragen drongen zich op: mocht je wel koffiedrinken in een islamitisch koffiehuis? Welke beracha moest je uitspreken voor je de warme drank naar binnen klokte? Mocht je op sjabbat een door een niet-Jood gezet kopje koffie tot je nemen? In de jaren 60 van de zestiende eeuw wordt voor het eerst melding gemaakt van een koffiehuis in Tsefat, de stad waar de Joodse mystiek bloeide. Isaac Luria (1534-1572), onder zijn bijnaam ‘de Ari’ bekend als een van de grootste kabbalisten, stelde tevergeefs dat koffi edrinken verboden was voor Joden. Zijn volgelingen luisterden niet, misschien waren zij al eerder in de greep van het verslavende drankje geraakt. Waarschijnlijk berustte ook dit verbod niet op de koffie zelf, maar op het frivole gezelschap dat in dit eerste Israëlische café rondliep. Of dat mannen of vrouwen waren, blijft onduidelijk.

Straatkoffie
Vanaf de zeventiende eeuw kon je in Jeruzalem koffie op straat kopen. De verkoper droeg een grote koffiepot (ibrik) op zijn rug en een koperen dienblad met kopjes (finjans) op zijn hoofd. Later kwam de koffiekar waarop de drank op zand werd gebrouwen. Fragmenten van die oude koffiecultuur bestaan nog steeds. In de oude stad van Jeruzalem koken Arabische jongetjes op verzoek een kopje Turkse koffie in de koemkoem, en in Jaffa staat bij het honderd jaar oude café Fairouz de kleurrijke koffiekar nog steeds buiten. Alleen als decoratie trouwens, de koffie komt er tegenwoordig uit een spiksplinternieuw, strak espressoapparaat.