Vroege vrijdenker

Tussen de tienduizenden handschriften die in 1896 opdoken in de Geniza van een synagoge in Caïro werden ook fragmenten gevonden van de 10e-eeuwse rabbijn Sa’adja Ga’on.

Ruim voor vrije geesten als Spinoza en Da Costa hun ideeën met de wereld deelden, kende het jodendom al een bijzondere vrijdenker: Chiwi al-Balkhi.

Door Pieter W. van der Horst

Joodse vrijdenkers zijn er altijd geweest. Denk alleen maar aan de antirabbijnse Karaïeten in de middeleeuwen [het karaisme is een kleine stroming in het jodendom die alleen de Tenach accepteert en niet de mondelinge leer uit de Talmoed, red.]. Als het gaat om kritiek van Joodse zijde op de Hebreeuwse Bijbel of op de rabbijnse traditie, dan denken we meestal direct aan Spinoza of zijn voorloper Uriël da Costa in de 17e eeuw. En dat is terecht. Immers, zij waren de pioniers van liberale vormen van jodendom die pas in de 19e en 20e eeuw tot echte ontwikkeling konden komen. Maar het is weinig bekend dat ook zij weer een voorganger hadden in een zeer markante Joodse vrijdenker, acht eeuwen eerder, iemand waarvan Da Costa en Spinoza overigens geen weet hadden: Chiwi al-Balkhi.

Kritische vragen
Chiwi al-Balkhi is een vrij onbekende maar heel fascinerende figuur uit de vroege middeleeuwen. Hij leefde in de tweede helft van de 9de eeuw en kwam uit het plaatsje Balkh – vandaar zijn naam – in het huidige Afghanistan dat toen nog tot het Perzische rijk behoorde en waar toen een grote Joodse gemeenschap woonde. Alleen bij enkele specialisten is Chiwi bekend, als een voor zijn tijd zeer opmerkelijke Joodse beeldenstormer. Over zijn leven weten we vrijwel niets, en helaas is ook zijn beruchte werk Tweehonderd kritische vragen over de Bijbel in zijn geheel verloren gegaan – weinigen in de Joodse gemeenschap hadden er immers belang bij dat het bewaard zou blijven. Dat we toch iets over de inhoud van dat werk weten is omdat het zo controversieel was dat grote geleerden als bijvoorbeeld rabbijn Sa’adja Ga’on, maar ook Karaïtische kopstukken er nog decennialang hele boeken aan zouden wijden om hem te weerleggen.
Ook Sa’adja’s werk, geschreven in de 10e eeuw, is verloren gegaan. Gelukkig zijn er ruim een eeuw geleden tussen de tienduizenden handschriften uit de Geniza van Caïro flinke fragmenten van opgedoken. [In een geniza worden onbruikbaar geworden boeken bewaard die de naam van God bevatten en daarom niet weggegooid mogen worden. Deze verzameling van zo’n 300.000 Joodse manuscripten die in 1896 gevonden werden in een synagoge in Caïro, omspant de periode van 870 tot de 19e eeuw. Het is de grootste, meest diverse collectie van middeleeuwse manuscripten ter wereld, red.]. In hun polemische boeken moesten Chiwi’s bestrijders natuurlijk ook zijn standpunten weergeven en zodoende kunnen we bijna een derde van de tweehonderd kritische vragen reconstrueren. Waarover ging die controverse nu eigenlijk?

Gebraden vlees
Chiwi behoorde noch tot de rabbijnse noch tot de anti-rabbijnse, Karaïtische tak van het jodendom, die in zijn tijd in een zware strijd om het leiderschap over de Joodse gemeenschap verwikkeld waren. Beide groepen hechtten echter grote waarde aan het goddelijke gezag van Tenach, de Hebreeuwse Bijbel. Chiwi was er echter van overtuigd geraakt dat Tenach geen goddelijk gezag kon en mocht hebben, omdat de voorstellingen daarin over God en zijn geboden vanuit filosofische en ethische optiek onhoudbaar waren. Immers, zo zegt hij, wie de Bijbel goed leest, ziet dat God daarin als onrechtvaardig en meedogenloos wordt voorgesteld (‘Waarom moest het volk Israël meer dan vierhonderd jaar lijden in Egypte?’) en bovendien niet als almachtig en alwetend (‘Adam, waar ben je?’; ‘Kaïn, waar is je broer?’). Ook is God wispelturig, hij verandert regelmatig van mening (‘Het berouwde God dat hij de mensheid geschapen had’). Ook het feit dat hij bloedige offers wil hebben pleit niet voor een verheven status van de bijbelse God (‘Houdt God soms van gebraden vlees?’). Kortom: het bijbelse beeld van God is primitief en ‘Gode onwaardig’!

Kortom: de Bijbel is een primitief boek dat het niet verdient dat we daarop ons geloof baseren

Daarbij komt dat in de Bijbel regelmatig doorschemert dat er ook nog andere goden bestaan. Kijk bijvoorbeeld naar Psalm 82:1: ‘God staat in de vergadering van de goden’. En dat terwijl God zichzelf de enige God noemt. Ook het mensvormig spreken over God (zijn handen, zijn voeten, zijn gezicht, zijn woede) wekt niet bepaald het vertrouwen dat de bijbelschrijvers wisten waar ze het over hadden. Verder zijn er nog allerlei andere contradicties in Tenach te vinden en voor tal van irrationele geboden en verboden in de Tora wordt geen enkele zinnige reden of rechtvaardiging gegeven. En voor alle zogenaamde wonderen in de Bijbel is een eenvoudige rationele verklaring te vinden (het splijten van de Rode Zee bijvoorbeeld, dat waarschijnlijk een natuurlijk fenomeen was). Kortom: de Bijbel is een primitief boek dat het niet verdient dat we daarop ons geloof baseren.

Solomon Schechter, de ontdekker van de Geniza in Caïro. Foto: Cambridge University Library

Splijtzwam
Chiwi’s boek sloeg in als een bom. En die bom bleek ook een splijtzwam. Het boek werd in de Joodse gemeenschap deels met groot enthousiasme en deels met enorme afschuw ontvangen. Het lijkt erop dat – hoe verbazend ook – zijn gedachtegoed op sommige Joodse scholen zelfs in het onderwijs een rol ging spelen. Zowel de rabbijnen als de Karaïeten reageerden furieus en gingen uitvoerig tegen Chiwi in om de schade die zijn werk kon aanrichten zo veel mogelijk te beperken.
Het is veelzeggend dat Sa’adja’s weerlegging zo’n zestig jaar na het verschijnen van Chiwi’s werk werd geschreven, dus kennelijk werd dit boek ook na meer dan een halve eeuw nog zo gevaarlijk geacht dat een zwaargewicht als Sa’adja het opnieuw moest weerleggen (Sa’adja was vooral verbijsterd over het feit dat Chiwi’s werk op sommige Joodse scholen als lesstof werd gebruikt). Sa’adja’s weerlegging is overigens niet indrukwekkend – hij verlaagt zich vaak tot scheldpartijen (‘Chiwi is een stomme idioot, een gevaarlijke gek, een vijand van het geloof’) en zijn tegenargumenten overtuigen niet of nauwelijks, althans moderne lezers niet.

Liberaal
In Chiwi’s gedachtegoed komen elementen uit verschillende stromingen samen. Geleerden hebben er ideeën in teruggevonden van dissidente rabbijnen, van aanhangers van de Perzische godsdienst van Zarathustra, van gnostische christenen, ook van christenbestrijders die de Bijbel aanvielen, enzovoort. Nu is het zo dat in Balkh, de stad waar Chiwi woonde, al deze verschillende stromingen inderdaad vertegenwoordigd waren, dus hij kon – bij wijze van spreken – elke dag van gedachten wisselen met aanhangers daarvan. Mogelijk heeft die blootstelling aan gedachtegoed van anderen hem tot een proces van nadenken aangezet waarbij hij uiteindelijk op een terrein veel te ‘liberaal’ was voor de meesten van zijn geloofsgenoten.

Later werd door antireligieuze vrijdenkers soms van zijn ideeën gebruikgemaakt om elke vorm van godsdienst te bestrijden

Het zou Chiwi onrecht doen hem af te schilderen als iemand die alleen maar met allerlei winden meewaaide; hij was wel degelijk een zelfstandige, rationele denker met een zeer kritische geest, al zijn er ook wel inconsistenties in zijn denken aan te wijzen. Later werd door antireligieuze vrijdenkers soms van zijn ideeën gebruikgemaakt om elke vorm van godsdienst te bestrijden. Maar dat was nu juist niet Chiwi’s bedoeling geweest. Hij pleitte voor een gezuiverd en rationeel doordacht godsbegrip en een daarop gebaseerd Joods geloof. Maar daarmee kwam hij veel te vroeg.

Afghanistan tijdens de Safavid en Moghul dynastie, 16e-17e eeuw. Foto: Wikipedia