TEKST EN FOTO’S: ESTHER VOET EN BART SCHUT
Voor de argeloze bezoeker zijn de synagogen in het getto van Venetië vrijwel aan het oog onttrokken. Het zijn geen vrijstaande gebouwen, maar bevinden zich op de hoogste verdiepingen van appartementsgebouwen. Alleen op vrijdagmiddag, kort voor sjabbat, is er religieus leven zichtbaar: dan brandt er licht door de openstaande ramen van de Scola Spagnola, de Spaanse sjoel. Met scola worden alle synagogen aangeduid, omdat deze gemeenschapsgebouwen – in tegenstelling tot kerken – ook werden gebruikt voor educatie. De verwantschap met ons woord ‘school’ is duidelijk, dat uit het Grieks stamt: skolè (studie, vrije tijd), waaruit ook ‘sjoel’ is ontstaan. Daarnaast is het gerelateerd aan het Venetiaanse begrip scuole, dat broederschap betekent.
De Spaanse Scola bevindt zich samen met de Levantijnse – die in de winter wordt gebruikt – en de Luzzattosynagoge aan het Campiello delle Scole, een pleintje dat wordt opgesierd door een waterput in het midden. Een sjabbatdienst meemaken in de Spaanse sjoel is een unieke ervaring. Na de veiligheidscheck door de Israëlische Eli, een beroemdheid in het getto, is alleen al het prachtige ijzeren hekwerk dat toegang biedt tot de gebedsruimte een studie waard. Binnen geven het bladgoud, het exquise houtsnijwerk en de rode gordijnen het gevoel van een warm welkom.
Een gevoel deel uit te maken van deze magische plek maakt zich van ons meester
Onder de klanken van de Sefardische rite maakt het besef zich van je meester onderdeel te zijn van de magische geschiedenis van deze plek. De synagoge werd in 1584 ingewijd, bijna een eeuw voor de inwijding van de Amsterdamse Esnoga in 1675. Maar in Venetië geldt hij als de nieuwste van alle sjoels die het getto telt, en ook de indrukwekkendste. Voor het interieur was de beroemde architect Baldassare Longhena verantwoordelijk. Bekender is hij van de Santa Maria della Salute, de kerk aan de oostelijke punt van het Canal Grande.
Voor de oprichting van de Scola Spagnola waren Joden verantwoordelijk die voor de inquisitie uit het Iberisch schiereiland gevlucht waren. Zij zouden in de loop der eeuwen uitgroeien tot de voornaamste groep inwoners van het getto, zowel economisch en cultureel als qua aantal. Ze waren zo dominant dat begin twintigste eeuw alle Asjkenazische riten uit het getto waren verdwenen en alleen de Sefardische nog in gebruik waren.
Dat betekent echter niet dat de andere synagogen niet uitblinken in schoonheid. Het grote plein, het hart van het zogeheten Gheto Novo, telt er drie: de Italiaanse, de Canton en de Grote Duitse Synagoge. De steigers die voor die gebouwen zijn opgetrokken, verraden dat hier een ingrijpende verbouwing en restauratie moet plaatsvinden. De man die voor deze enorme operatie verantwoordelijk is, heet David Landau en deze middag gunt hij ons een uniek kijkje achter de schermen.
Het roer om
Het levensverhaal van David Landau laat zich lezen als een roman. Vier jaar na zijn geboorte in Israël in 1950, keerde zijn moeder met hem na haar scheiding terug naar de Italiaanse enclave Triëst aan de Adriatische zee. David studeerde af als cardioloog, maar zijn grote passie was kunstgeschiedenis. Al tijdens zijn studie schreef hij in zijn vrije tijd een kunsthistorisch boek dat in het Britse Oxford werd opgemerkt. Op zijn 28e gooide hij zijn leven om. Hij ging in op een uitnodiging van de universiteit en werd in Oxford docent in de kunstgeschiedenis. Na een carrière van 31 jaar keerde hij terug naar Italië, ditmaal naar Venetië. Daar woont hij nu in een indrukwekkend palazzo aan het Canal Grande. Hij wisselt die locatie af met zijn huis in Zwitserland. Hij is vader van vijf kinderen en met zijn vrouw runt hij een prestigieus glasmuseum in de stad.
Dankzij zijn enorme kennis kreeg hij de leiding over het restauratieproject dat in december 2021 van start ging.
Het project behelst veel meer dan de restauratie van de drie synagogen
Het ambitieuze project behelst meer dan de restauratie van de drie synagogen alleen. Op locatie van het oude, kleine museum komt een veel uitgebreider museum dat de geschiedenis van de Venetiaanse Joden moet vertellen. Het idee is de toekomstige bezoekers te laten beginnen in het heden en ze via verschillende ruimten te laten terugreizen naar de allereerste bewijzen van Joods leven in Venetië, in de elfde eeuw. Daarnaast zullen de synagogale schatten van het getto worden getoond, die als door een wonder na de Shoa zijn teruggevonden. Landau: “Niets van die schatten is tijdens de oorlog verloren gegaan. Alle judaïca werden door twee leden van de gemeenschap in een geheime ruimte verstopt. Niemand anders wist waar die ruimte zich bevond. De twee mannen overleefden de Shoa niet en lang dachten we dat alle kostbaarheden verloren waren gegaan. Totdat de Italiaanse synagoge te kampen kreeg met ernstige lekkage. Tijdens de uitgebreide herstelwerkzaamheden werd de ruimte ontdekt en alles teruggevonden.”
Engelengeduld
Begeleid door veiligheidsman Eli gaat Landau ons voor op zijn rondleiding. We beginnen in de Italiaanse synagoge, een kleine sjoel die in 1575 werd opgericht door armere bewoners van het getto, kleine pandjesbazen en lompenopkopers. Het onopvallende exterieur is in oude glorie hersteld. Met zijn witte muren heeft het gebedshuis vanbinnen een heel eigen identiteit. Vaklieden vonden onder latere verflagen het originele schilderwerk terug waarmee het houtwerk en de pilasters zijn versierd. Ook dat zal in originele staat worden teruggebracht. Op de vloer ligt een groot tapijt ter bescherming van de oorspronkelijke granito vloer, hier en daar versierd met een zonneroos.
Bij de verhoging naar de aron hakodesj werkt een restaurator met engelengeduld aan het houtsnijwerk. Het is het eindstadium van veel grotere bouwkundige werkzaamheden die al achter de rug zijn. Zo moesten er appartementen die zich tussen de drie synagogen bevinden in deze hoek van het getto worden opgekocht, vertelt Landau. “Wij wilden doorgangen maken, zodat je straks van de ene naar de andere synagoge kunt lopen en er een verbinding is met het toekomstige museum. Daarnaast wilden we vergader- en bijeenkomstzalen creëren, zodat er een heel complex ontstaat.”
Via de doorgangen die in de muren zijn uitgehouwen, steken we door naar de Scola Canton, voltooid in 1532. De naam is afgeleid van het Venetiaanse woord voor hoek, en inderdaad ligt de sjoel verscholen in een hoek van het getto. Het gebouw is te herkennen aan de vijf ramen die de sjoel rijk is, en het kleine achthoekige lichtkoepeltje erbovenop, dat met enige moeite vanaf het plein zichtbaar is. De synagoge werd gebouwd door Asjkenazische Joden, voornamelijk afkomstig uit de Provence. De kille volgde de Frans-Asjkenazische riten, vandaar dat de indeling van de ruimte veel weg heeft van de sjoel in het Franse Carpentras. De bima staat vrijwel tegen de muur aan, pal tegenover de aron hakodesj. In de loop der eeuwen is er veel aan deze synagoge verbouwd, maar ook nu krijgt de rechthoekige ruimte een totale make-over. De aron zelf is een feest van verguld houtsnijwerk.
Hoofdpijndossier
Van daaruit komen we op een drukke bouwplaats terecht, waar het museum moet komen. Overal zijn mensen aan het werk. Er is een liftschacht aangebracht, zodat de synagogen op de tweede verdieping voor iedereen bereikbaar zijn. In één ruimte vinden we grote apparaten en veel, heel veel kabels: de technische ruimte die gaat zorgen voor de 21e-eeuwse elektra en verwarming.
Ondanks corona ligt het miljoenenproject verbluffend goed op schema
“Kijk,” wijst Landau, “onderdeel van het grote werk dat dus allemaal al gedaan is. Ondanks de vertraging die de coronacrisis heeft veroorzaakt.”
Het miljoenenproject ligt verbluffend goed op schema. Landau verwacht nog anderhalf, maximaal twee jaar nodig te hebben voordat de feestelijke heropening kan plaatsvinden: “Dat komt door de bedrijven waarmee we werken. Stuk voor stuk vaklieden, aangetrokken door onze Joodse hoofdaannemer. Die zorgt er ook voor dat ons het vel niet over de oren wordt gehaald, financieel gezien. Het hele project is begroot op zo’n elf miljoen euro, inclusief het uitkopen van de eigenaars van de appartementen waar we net doorheen zijn gelopen.” Dat klinkt als een verbluffend laag bedrag voor zo’n megaproject. We zien de bezoekersingang en de beveiligingsruimte, waar net met enorme vacuümpompen bombestendig glas in wordt gezet. Daarna gaat het door naar een van de hoofdpijndossiers van het project: de Scola Grande Tedesca, de Grote Duitse Synagoge.
Het is de oudste sjoel, ingewijd in 1528 en opgericht door Duitse en Italiaanse Joden. De eerste groep vluchtte voor de vervolging in de late middeleeuwen, de Italianen vestigden zich in diezelfde periode vanuit de hak van de laars in de stad. Deze beeldschone ovale ruimte geeft een hoofdrol aan de kleur hemelsblauw in het plafond. De mechitsa, de scheidingswand op de verdieping boven de gebedsruimte, is een waar kunstwerk.
Dit is de lichtste van de drie synagogen, maar er is een groot probleem met de marmeren terrazzovloer. Die golft en loopt schuin af in de richting van het kanaal: verzakking. De opgevulde scheuren in de vloer zijn er het bewijs van. Nu mogen zich niet meer dan 32 mensen in de ruimte bevinden vanwege instortingsgevaar. Landau: “De vloer zal van onderaf, dus vanaf het plafond van de onderliggende etage, moeten worden gerestaureerd. En dat kan niet zolang we daar geen goede stutten en steigers hebben. Dat is een probleem, want waar krijgen we die? Onze regering heeft een wet uitgevaardigd dat iedereen die zijn gevel renoveert, daar 90 procent van kan declareren bij de staat. Zolang die wet geldig is, maakt iedereen daar gretig gebruik van. Gevolg: er is geen steiger meer te vinden.”
Geldschieters
Ongetwijfeld vindt Landau ook daar een oplossing voor. Hij is optimistisch en vooral vandaag is voor hem een goede dag: een van de Joodse geldschieters, die allemaal uit het buitenland komen, heeft vanochtend een miljoen euro extra gedoneerd. “Iedere fase van de restauratie begint pas als ik het geld ervoor binnen heb,” vertelt hij met een glimlach.
Op het steigerdoek buiten staan de namen van de grootste sponsors, waaronder de Jerome Levy Foundation, Ronald Lauder en de Rothschild Foundation, naast Venetian Heritage en Save Venice.
‘Waarom ik dit project op me heb genomen? Daar is een woord voor: mesjogge’
Landau is 72, waarom haalt hij zich zo’n enorm project op de hals? “Daar is een woord voor,” antwoordt hij grinnikend, “mesjogge.” Dan serieuzer: “Ik doe het uit trots op ons jodendom. Om aan te tonen dat we meer zijn dan de Shoa, dat we al die eeuwen al deel uitmaken van deze samenleving. Hoe we grote Italiaanse bedrijven als verzekeringsmaatschappij Generali hebben voortgebracht, en wetenschappers, artsen, filosofen, musici en dichters. En om te laten zien dat wij Joden ons eigen verleden niet laten verslonzen, maar trots zijn op ons cultureel erfgoed en het daarom goed onderhouden. De afgelopen jaren kregen we van de miljoenen bezoekers die Venetië ieder jaar aandoen, zo’n 70 duizend toeristen in het getto. Ons streven is na de opening dat aantal ut te bouwen tot zo’n 200 duizend.”
Naar onze mening moet dat ruim lukken. Deze tijdmachines behoren tot de grootste schatten van ons Europees-Joodse erfgoed.
Deze Venetiëspecial werd mede mogelijk gemaakt door Maror en verscheen eerder in het NIW39 van 8 juli 2022
