Weinigen zullen zich de jaren 80 herinneren als een cultureel hoogtepunt, en voor Hollywood ligt dat niet anders. Vergeleken bij de explosie van talent en creativiteit in het decennium ervoor, waarin geëxperimenteerd werd met invloeden vanuit de Franse, Italiaanse en Japanse cinema en waarin sociale taboes werden doorbroken, steken de jaren erna wat bleekjes af. De filmindustrie volgt de trends in de samenleving. Onder het conservatisme van president Ronald Reagan ligt in Amerika de nadruk op geld verdienen en Hollywood volgt. Sociaal activisme op het witte doek wordt vervangen door escapisme. Fantasy, sciencefiction, avontuur en horror scoren als nooit tevoren. De absolute meester in deze genres is Steven Spielberg, al zal de regisseur uit een orthodox gezin in de loop van het decennium tonen veel meer in zijn mars te hebben.
Dit alles neemt niet weg dat in de jaren 80 films van hoge kwaliteit worden gemaakt, vooral door Joodse regisseurs, producenten en scenarioschrijvers. Het decennium begint met het indrukwekkende familiedrama Ordinary people. Het verhaal over een gezin dat uiteenvalt na de dood van de oudste zoon, wordt verfilmd door de niet-Joodse Robert Redford in een verbluffend regiedebuut. De Joodse scenarist Alvin Sargent bewerkt de gelijknamige roman van Judith Guest voor het witte doek en verdient daar prompt een Oscar mee. Acteur Judd Hirsch, afstammeling van Nederlandse Joden en vooral bekend van de televisiecomedy Taxi, wordt genomineerd voor zijn rol als sympathieke psychiater.
Meer Joods succes bij de Oscars is er voor Bo Goldman, die als scenarioschrijver van Melvyn and Howard (1980) zijn tweede beeldje ontvangt na de prijs voor zijn bewerking van Ken Keseys roman One flew over the cuckoo’s nest. Michael Gore neemt dat jaar liefst twee Oscars mee naar huis voor de originele muziek – score in Hollywoodjargon – en het beste liedje in de musical Fame.
Geheime liefde
1981 is het jaar van de twee grootste sprookjesvertellers uit de geschiedenis van Hollywood. De helaas niet-Joodse filmmaker George Lucas komt met zijn tweede deel van de Star Wars-serie: The empire strikes back. Harrison Ford en Carrie Fisher, beiden van Joodse afkomst, nemen twee van de hoofdrollen voor hun rekening en worden verliefd op elkaar, zowel op het scherm als in het echte leven.
Haar ‘I love you’ beantwoordt hij koeltjes met ‘I know’
Fords personage Han Solo schrijft filmgeschiedenis met zijn antwoord op de liefdesverklaring van prinses Leia (Fisher): haar ‘I love you’ beantwoordt hij koeltjes met ‘I know’. Ook in de werkelijkheid is de relatie tussen de twee eenzijdig. De dik vijftien jaar oudere Ford is getrouwd en Fisher ziet zich gedwongen hun liefde geheim te houden.
Datzelfde jaar komen Lucas en zijn vriend Steven Spielberg met een gezamenlijk project, dat de avonturenfilm voorgoed zal veranderen. Spielberg en Lucas treffen elkaar op vakantie in Hawaï, waar de regisseur van Jaws oppert een James Bondfilm te maken. Lucas heeft een beter idee: een archeoloog en actieheld genaamd Indiana Smith, die op zoek gaat naar de ark des verbonds. Spielberg vindt het een geweldig idee, verandert de naam Smith in Jones en zo ontstaat het personage Dr. Henry Walton Jones Jr., bijgenaamd ‘Indiana’. Voor de hoofdrol wordt een lange lijst acteurs opgesteld, met als meest opvallende namen Jack Nicholson en Tom ‘Magnum’ Selleck. Maar Spielberg wil Harrison Ford, die Lucas natuurlijk goed kent uit de Star Wars-serie. Met de toevoeging van scenarioschrijver Lawrence Kasdan is Raiders of the lost ark een grotendeels Joodse aangelegenheid en een enorme kaskraker.
Gelukkig is niet alles wat de klok slaat avontuur of sprookje. Een van de mooiste films van 1981 is het ingetogen familiedrama On golden pond, gemaakt door de Joodse regisseur Mark (eigenlijk Mortimer) Rydell. Een jaar later laat Paul Newman zien succesvol de overstap van hartenbreker naar karakteracteur gemaakt te hebben. In The verdict, geregisseerd door Alan J. Pakula, speelt hij een aan lagerwal geraakte advocaat, die een laatste kans krijgt. Kiest hij voor het grote geld of voor gerechtigheid? De rol levert Newman zijn zevende Oscarnominatie op. Een jaar eerder was Absence of malice nummer zes, maar daarvoor stond hij droog sinds 1969.
600 miljoen
De sensatie van 1982 is Tootsie, waarin Dustin Hoffman een niet bijzonder succesvolle acteur en diens als vrouw vermomde alter ego speelt. Sydney Pollack tekent voor de regie in een film die anno 2022 zou sneuvelen in de voorbereidingsfase: een heteroman die een travestiet – zij het uit opportunisme – speelt? In deze tijd niet woke genoeg. Steven Spielberg maakt zijn reputatie van golden boy in Hollywood waar met het sciencefictionsprookje E.T. the extra-terrestrial. E.T. kost nauwelijks tien miljoen dollar, maar verslaat Star Wars als de film met de grootste opbrengst aan de kassa: meer dan 600 miljoen. Dat record blijft staan tot Jurassic Park het in 1993 overneemt, geregisseerd door – u raadt het al – Steven Spielberg.
Regisseur Alan J. Pakula overtreft zichzelf met Sophie’s choice
Meer sprookjes: de Joodse regisseur John Milius maakt Conan the Barbarian en lanceert daarmee de filmcarrière van de Oostenrijkse bodybuilder Arnold Schwarzenegger. Het scenario wordt mede geschreven door een auteur die flink aan de weg timmert in Hollywood: Oliver Stone. Alan J. Pakula scoorde in 1981 al met The verdict, een jaar later overtreft hij zichzelf met Sophie’s choice. De Poolse – maar niet-Joodse – Zofia Zawistowski wordt in Auschwitz gedwongen een onmogelijke keuze te maken. Meryl Streep levert een van de meest indrukwekkende acteerprestaties in de geschiedenis van Hollywood; zij wordt bijgestaan door de Joodse acteur Kevin Kline, die haar minnaar Nathan Landau speelt.
Er is ook succes voor Joodse actrices: Debra Winger breekt door als het liefje van Richard Gere in An officer and a gentleman. Een jaar later beleeft Winger een nog groter succes als zij de dochter van superster Shirley MacLaine speelt in het familiedrama Terms of endearment. Het levert haar een Oscarnominatie op, maar het beeldje gaat naar MacLaine. Sowieso is Terms of endearment dat jaar de grote winnaar met Oscars voor Beste film en de regie van James L. Brooks, wiens vader als Bernstein ter wereld kwam.
Gouden bikini
Op de vraag wat de meest Joodse Hollywoodfilm ooit is, zullen velen Fiddler on the roof antwoorden. Maar het in 1983 gemaakte Yentl doet eveneens een gooi naar de titel. In de musical speelt Barbra Streisand een Poolse die zich als jongen voordoet om aan de jesjieve te kunnen studeren – een soort Tootsie dus, maar dan anders. Het verhaal is gebaseerd op een kort verhaal van Isaac Bashevis Singer. Streisand regisseert Yentl zelf en de dragende bijrollen van Mandy Patinkin en de met Steven Spielberg getrouwde Amy Irving (haar vader heet eigenlijk niet Irving maar Israel) maken het Joodse feestje compleet. Nog bekender dan de film zelf is de muziek, met hits als The way he makes me feel en vooral Papa, can you hear me?
Ook in 1983 verfilmt regisseur – en coauteur van Raiders of the lost ark – Philip Kaufman de roman van Tom Wolfe over de begindagen van het Amerikaanse ruimtevaartproject: The right stuff. Datzelfde jaar komt het derde deel van de Star wars-sage uit: Return of the jedi, waarin Carrie Fisher als slavin in een gouden bikini de seksuele fantasieën van hele generaties fans zal beïnvloeden.
De film van 1984 is Amadeus van de in Tsjechoslowakije geboren regisseur Miloš Forman, wiens beide ouders in de Shoa vermoord werden. De fictieve biografie van Wolfgang Amadeus Mozart levert Forman zijn tweede Oscar voor de regie en nog een beeldje voor de beste film, na zijn Oscar voor One flew over the cuckoo’s nest.
F. Murray Abraham is ondanks zijn achternaam en ‘Joodse ziel’ een Syriër
Het verhaal wordt verteld vanuit het gezichtspunt van componist Antonio Salieri, gespeeld door F. Murray Abraham, die ondanks zijn achternaam en naar eigen zeggen ‘Joodse ziel’ niet van Joodse, maar van Syrische afkomst is – de F. staat voor Fahrid.
Spokenjagers
Sowieso is 1984 een goed jaar voor Joodse regisseurs. Barry Levinson maakt The natural, waarin Robert Redford schittert als honkbalprofessional met een geheim. Ivan Reitman regisseert een van de meest succesvolle komedies aller tijden: Ghostbusters. Harold Ramis, telg van een Joodse kruideniersfamilie uit Chicago, schrijft mee aan het scenario en speelt zelf een van de spokenjagers. Ook komiek Rick Moranis, die aan het einde van de jaren 80 de hoofdrol zal spelen in een bijna net zo grote comedykaskraker – Honey, I shrunk the kids – is van de partij. Meer komedie: Gene Wilder (geboren als Jerome Silberman) is na een succesvolle acteurscarrière in Mel Brooks-producties overgestapt op regisseren. In The woman in red speelt hij naast seksbom Kelly LeBrock, de vrouw van vechtsportexpert Steven Seagal. Die Joodse actiester is tegenwoordig vooral bekend om zijn hechte vriendschap met de Russische dictator Vladimir Poetin.
De Brits-Joodse regisseur Roland Joffé maakt de meest indrukwekkende film van het jaar: in The killing fields vertelt hij het verhaal van de Joodse journalist Sidney Shanberg die in de Cambodjaanse genocide van de communistische dictator Pol Pot verstrikt raakt. Ook in 1984 verschijnt Indiana Jones and the Temple of doom. Zoals zo vaak in Hollywood, proberen anderen op het succes van Lucas’ en Spielbergs creatie mee te liften: Michael Douglas speelt een Indiana Joneskloon in Romancing the stone. Niet zonder succes trouwens, de film wordt een kaskraker, net als zijn opvolger een jaar later: The jewel of the Nile.
Spielberg laat met zijn drama The color purple zien niet alleen sciencefiction-, avonturen- en horrorfilms te kunnen maken. De film betekent een doorbraak voor Whoopi Goldberg. Eigenlijk heet Goldberg Cary Elaine Johnson, maar in een onthutsend staaltje culturele toe-eigening verandert zij haar achternaam. De reden: “Ik weet gewoon dat ik Joods ben.” The color purple wordt genomineerd voor elf Oscars, maar ontvangt er geen. De reden: maar liefst zeven Academy Awards gaan naar Out of Africa, waaronder die voor de beste regisseur, Sidney Pollack.
____________________
Strijdwagens van vuur
De grote winnaar bij de Oscars van 1981 is het prachtige Chariots of fire. De titel is afkomstig uit het Bijbelboek Koningen/Melachiem. De productie heeft een verwaarloosbare Joodse inbreng, maar wel een Jood als hoofdpersoon. De Brits-Joodse atleet Harold Abrahams strijdt in de film tegen echt en denkbeeldig antisemitisme. Abrahams, gespeeld door acteur Ben Cross, won goud op de 100 meter in de Olympische Spelen van 1924 in Parijs. Zijn fascinerende persoonlijkheid, de uitstekende acteerprestaties, prachtig camerawerk en de onvergetelijke muziek van Vangelis, maken van Chariots of fire een absolute must-see.
Helaas zit er een joekel van een historische fout in de film. Abrahams deed in werkelijkheid nooit mee aan de Great court run, waarin studenten binnen twaalf klokslagen om de binnenplaats van Trinity College in Cambridge rennen.
____________________
Zeven pogingen
1986 betekent de grote doorbraak voor Oliver Stone, de zoon van aandelenhandelaar Louis Silverstein. Platoon is een drama dat als weinig andere de gruwelen van oorlog toont. Het realisme in het verhaal van een peloton dat wordt verscheurd door de strijd tussen twee sergeants, is te danken aan Stones eigen ervaringen in Vietnam. Platoon verdient er de Oscars voor beste film en beste regisseur mee. In die categorie wedijvert hij met Woody Allen, die dat jaar met Hannah and her sisters zijn beste film van het decennium aflevert. Dat zegt wat, want in deze periode levert Allen gemiddeld meer dan één zwarte komedie per jaar af.
Ook genomineerd in ’86 is de Brits-Joodse regisseur Roland Joffé, die met The mission misschien wel de esthetisch mooiste productie van het decennium maakt. Meer Joods Oscarsucces: Paul Newman krijgt eindelijk zijn beeldje als beste acteur, voor Martin Scorseses The color of money. Het is een vervolg op The hustler uit 1961, toen Newman voor dezelfde rol – poolspeler ‘Fast’ Eddie Felson – genomineerd werd. Na zeven onsuccesvolle nominaties neemt niemand het hem kwalijk als Newman niet naar de uitreiking komt. Om het Joodse succes compleet te maken, wint de dove actrice Marlee Matlin de Oscar voor beste actrice in Children of a lesser god.
Wie herinnert zich niet het konijn in de snelkookpan?
Een jaar later zweren talloze mannen nooit meer vreemd te gaan nadat zij Fatal attraction gezien hebben. Michael Douglas speelt een getrouwde man die in de problemen komt na een avontuurtje met stalker Glenn Close. Spoiler alert: wie herinnert zich niet het konijn in de snelkookpan? Na Oliver Stone komt ook grootmeester Stanley Kubrick met een film over de Vietnamoorlog. Van Full metal jacket blijft vooral het eerste deel in de herinnering, over de training – en ontmenselijking – van jonge Amerikaanse mariniers in hun opleidingskamp op Parris Island in South Carolina. De regisseur ziet dat zelf anders en citeert graag uit een recensie: “De eerste helft van FMJ is briljant, dan glijdt de film af naar een meesterwerk.” Het zal Kubricks laatste grote film blijken, want liefhebbers vergeten het liefst zo snel mogelijk zijn Eyes wide shut uit 1999.
____________________
Jood of geen Jood?
De Oscar voor beste acteur van 1982 ging naar Ben Kingsley voor zijn portret van Mahatma Gandhi in de gelijknamige film. Over zijn afkomst zei Kingsley, geboren als Krishna Pandit Bhanji, in 1994 in een interview: “Hoewel er wat Russisch-Joods erfgoed ver terug aan mijn moeders zijde zou zitten, is de draad zo dun dat het geen bewijs vormt.” Om daar in 2016 aan toe te voegen dat zijn grootmoeder aan moeders kant zwanger zou zijn geworden van een Russisch-Joodse immigrant. Toen deze Kingleys grootmoeder vervolgens verliet, zou dat haar in ‘een smerige antisemiet’ veranderd hebben.
____________________
Geen kaskraker
Ook in 1987 verschijnt Richard Donners Lethal weapon, de ultieme actiekomedie over cop buddies (‘politiemaatjes’). Alleen is het jammer dat de twee rechercheurs worden gespeeld door de in hart en nieren antisemitische Mel Gibson en de in politiek opzicht niet veel betere Danny Glover. Dirty dancing speelt zich af in een Joods zomervakantiekamp in de Catskillbergen van New York. De vooral onder tieners razend populaire film – waarin opvallend weinig dirty gedanst wordt – maakt van hoofdrolspeler Patrick Swayze een sekssymbool, een status die zijn Joodse tegenspeelster Jennifer Grey nooit zal bereiken. Sterker nog, Grey verdwijnt na een aantal B-films in de vergetelheid, maar zij zal voor altijd verbonden blijven aan de woorden: “Nobody puts Baby in the corner.”
Datzelfde jaar toont Steven Spielberg opnieuw zijn ongeëvenaarde reikwijdte met Empire of the sun, een oorlogsdrama over een Britse jongen die in een Japans concentratiekamp belandt. De critici zijn lovend, maar het is een van de weinige Spielbergproducties die geen kassucces wordt.
Nu we het toch over reikwijdte hebben: in 1988 wint Kevin Kline, die we nog kennen van het Holocaustdrama Sophie’s choice, de Oscar voor beste bijrol in het hilarische A fish called Wanda. Zijn tegenspelers zijn Monty Pythonkomieken John Cleese en Michael Palin, en Jamie Lee Curtis, dochter van Tony Curtis (geboren als Bernard Schwartz) en Psycho-ster Janet Leigh. Jamie Lee speelt ook de hoofdrol in de Halloween-horrorfilms. De dertiende en (hopelijk) laatste film uit die serie, Halloween ends, draait nu in de bioscopen. Een groter contrast met Philip Kaufmans prachtige verfilming van Milan Kundera’s The unbearable lightness of being is nauwelijks denkbaar.
Maar de film van 1988 is natuurlijk Barry Levinsons Rain man. Dustin Hoffman speelt Raymond Babbitt, een autistisch rekenwonder dat door zijn broer Charlie mee op reis genomen wordt om een erfenis te incasseren.
Hoffman bestudeert het savantsyndroom om zich voor te bereiden
Hoffman bestudeerde uitgebreid het gedrag van verschillende autisten met het savantsyndroom om zich op zijn rol voor te bereiden. De film, Levinson, de scenarioschrijvers en natuurlijk Hoffman ontvangen allen een Oscar voor hun aandeel in Rain man, maar eigenlijk verdient ook Cruise minstens een nominatie. De scène waarin Charlie zijn broer meeneemt naar Las Vegas om met zijn talent geld te verdienen aan de blackjacktafel is talloze malen geparodieerd, bijvoorbeeld in The hangover (2009).
In het laatste jaar van het decennium maakt Oliver Stone zijn tweede film over de Vietnamoorlog, Born on the Fourth of July. Het levert hem prompt zijn tweede Oscar op. Een andere succesvolle Joodse regisseur dat jaar is Edward Zwick, die scoort met Glory, over een zwarte eenheid die vecht tijdens de Amerikaanse burgeroorlog. Het regiment wordt gecommandeerd door een blanke officier, gespeeld door Matthew Broderick, zoon van een Joodse moeder. Het is een mooie serieuze rol voor Broderick, die vooral bekend is van de tienercomedy Ferris Bueller’s day off (1986).
Restaurantorgasme
Regisseur Rob Reiner maakt een van de meest spraakmakende en leukste romantische komedies met When Harry met Sally. In de hoofdrollen komiek Billy Crystal en de niet-Joodse Meg Ryan, die eeuwige roem vergaart met haar gesimuleerde orgasme in het koosjere restaurant Katz’s Delicatessen in New York. Met als toetje het commentaar van een andere eter: “I’ll have what she’s having.”
Om nog maar eens te tonen dat Steven Spielberg de alfa en omega is in het Hollywood van de jaren 80, komen in 1989 liefst twee succesfilms van hem uit. Indiana Jones and the last crusade is een heerlijke avonturenfilm waarin Harrison Ford opnieuw zijn hoed en zweep opneemt om de nazi’s te bestrijden – Dit keer in de historische stad Petra in Jordanië. Hij wordt gesteund door zijn door Sean Connery gespeelde vader. Met Always bewijst Spielberg zelfs romantische verhalen aan te kunnen. Het is een warme en ontroerende romkom met Richard Dreyfus in de hoofdrol. Spielbergs productie in 1989 doet veel beloven voor de jaren 90. Spoiler alert: het wordt een nog indrukwekkender decennium voor de Joodse god op zijn Olympus in de heuvels van Hollywood.
Deze serie is mede mogelijk gemaakt door Maror
