Chemicus Fritz Haber was een Duitse patriot. Zijn wetenschappelijke werk was een zegen en een vloek voor de mensheid en droeg uiteindelijk bij aan de vernietiging van zijn eigen volk. “Habers leven was de tragedie van de Duitse Jood, de tragedie van onbeantwoorde liefde.”
De scheikundige formule hierboven lijkt weinig opvallend, maar in werkelijkheid is dit een van de belangrijkste uitvindingen uit de geschiedenis. Wat u ziet is de formule voor het maken van ammoniak uit stikstof en waterstof. Waarom dit zo belangrijk is? Ammoniak is als halffabricaat van kunstmest verantwoordelijk voor het produceren van bijna de helft van het voedsel op aarde. Simpel gezegd zou zonder deze formule de wereldbevolking aan het begin van de twintigste eeuw op ruwweg 1,5 miljard zijn blijven steken. De zonder kunstmest gestokte voedselproductie zou geleid hebben tot hongersnoden op Bijbelse schaal en permanente oorlogen.
Dat laatste gebeurde al in 1864, toen Spanje probeerde de guanovoorraden van zijn voormalige kolonie Peru te stelen. Guano – vogel- en vleermuispoep – was het meest effectieve bemestingsmiddel aan het einde van de negentiende eeuw, maar de voorraden waren veel te schaars om de bevolkingsexplosie van die tijd bij te kunnen houden. De oplossing hing letterlijk in de lucht, maar niemand slaagde erin ammoniak te produceren uit het in onze atmosfeer zo royaal aanwezige stikstof. Niemand, tot Fritz Haber. In 1909 perste de Duitse scheikundige onder hoge druk en temperatuur lucht in een ijzeren tank en voegde stikstof toe. De stikstofatomen hechtten zich in dat proces aan drie waterstofatomen en vormden zo ammoniak, vloeibare kunstmest. Het wereldvoedselprobleem was opgelost. Tot op de dag van vandaag: bijna de helft van het stikstof in uw lichaam is het gevolg van het Haberproces.
Het genie van Fritz Haber en zijn daaruit voortvloeiende gift aan de mensheid zouden genoeg moeten zijn om zijn leven te slijten als gevierd en gelauwerd wetenschapper. Die lauweren zouden er inderdaad komen met de toekenning van de Nobelprijs voor Scheikunde in 1918. Maar Haber was toen buiten Duitsland allang niet meer zo gevierd. Integendeel, hij was zelfs berucht om een andere uitvinding. Een die niet miljoenen zou redden, maar honderdduizenden zou doden. Een tragedie die de wetenschapper ook zelf zou treffen. Het leven van Fritz Haber speelde zich af op het snijpunt van wetenschap en ethiek en de vraag of zijn erfgoed positief of negatief beoordeeld moet worden, zal ieder voor zich moeten beantwoorden.
Patriottisme
Fritz Haber werd op 9 december 1868 geboren in het Pruisische Breslau, tegenwoordig Wrocław in Polen. Natuurlijk was er antisemitisme in Pruisen, maar sinds de formele emancipatie van de Joden in 1812 lagen de kansen op succesvolle sociale mobiliteit voor het grijpen. De Habers hadden het financieel goed, vader Siegfried was een ondernemer in chemische kleurstoffen, verf en medicijnen. Maar kort na Fritz’ geboorte stierf moeder Paula aan kraambedcomplicaties. Siegfried bleef ontredderd, Fritz moederloos achter. Pas negen jaar later – een opvallend lange rouwperiode in die tijden – hertrouwde Siegfried Haber met Hedwig Hamburger. Dit huwelijk zou drie dochters opleveren, drie halfzusjes van Fritz dus. De jongen kreeg een klassieke opleiding aan het gymnasium van Breslau en bezocht daarna verschillende universiteiten, zoals in die jaren in Duitsland gebruikelijk was. In 1889 keerde Fritz terug naar zijn geboortestad om vol patriottisme zijn dienstplicht te vervullen. Tot zijn teleurstelling werden zijn verzoeken tot officier bevorderd te worden genegeerd. Het zou zijn enthousiasme voor het vaderland niet verminderen.
Werken was een probleem. Niet omdat Fritz er de wil of de hersenen niet voor had, hij was een briljant student, maar omdat de samenwerking met vader Siegfried in het familiebedrijf maar niet wilde lukken. Na verschillende teleurstellingen gaven vader en zoon hun pogingen op en koos Fritz voor een academische carrière. Misschien was het op dat moment dat hij besloot het Joodse geloof van zijn vader de rug toe te keren, al was die zeker niet overdreven religieus. Van 1892 tot 1894 werkte Haber als onderzoeksassistent aan de Universiteit van Jena. Daar bekeerde hij zich tot het lutheraans protestantisme, waarschijnlijk meer uit carrièregericht opportunisme dan uit religieuze overtuiging.
Brood uit de lucht
Tijdens zijn diensttijd in Breslau had hij de eveneens Joodse Clara Immerwahr leren kennen en ten huwelijk gevraagd. Maar Clara was niet van plan haar onafhankelijkheid snel op te geven. Zelf was zij een briljant wetenschapster, de eerste Duitse vrouw die promoveerde in de scheikunde – magna cum laude. Fritz Haber maakte snel carrière en werd in 1899 benoemd tot assistent-hoogleraar aan de Universiteit van Karlsruhe. Twee jaar daarvoor had ook Immerwahr onafhankelijk van Haber zich tot het christendom bekeerd en toen de twee elkaar opnieuw ontmoetten, bloeide de liefde op. In 1901 trouwde het paar, een jaar later werd hun zoontje Hermann geboren.
Habers ster was rijzende. In 1906 verkreeg hij een volledige hoogleraarsfunctie in Karlsruhe. Zijn werk met stikstof was baanbrekend in theoretische zin, maar om het in de praktijk te laten werken had hij een partner in de industrie nodig. Die vond hij in Carl Bosch, een neef van de oprichter van het elektronicaconcern, die bij BASF werkzaam was als ingenieur. Later zou Bosch IG Farben oprichten, het bedrijf dat berucht zou worden om het gebruik van slaven uit de nazikampen en de productie van Zyklon B.
Het Haberproces werd als een wetenschappelijk wonder beschouwd
De samenwerking tussen Haber en Bosch bleek vruchtbaar: vanaf 1909 produceerde Duitsland ammoniak en masse en vrijwel onmiddellijk was het wereldvoedselprobleem opgelost. Het Haberproces werd als een wetenschappelijk wonder beschouwd en kreeg de bijnaam ‘brood uit de lucht’. Haber was bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een van de meest gevierde wetenschappers ter wereld.
“In vredestijd behoort een wetenschapper de wereld toe, maar in oorlogstijd is hij van zijn land,” sprak Fritz Haber aan het begin van de oorlog, die hij met een voor die tijd kenmerkend enthousiasme begroette. Hij had de wereld gediend, nu was het tijd voor zijn vaderland. Hij meldde zich vrijwillig voor het leger en ontving de officiersbenoeming waar hij in zijn jonge jaren zo vurig naar had verlangd. Door de Britse zeeblokkade werd Duitsland getroffen door een gebrek aan salpeter, essentieel voor de productie van explosieven. Haber draaide zijn ammoniakproces om en slaagde erin opnieuw in een behoefte te voorzien. Maar waar zijn eerdere uitvinding leven mogelijk maakte, bracht zijn tweede de dood met een alternatief om explosieven te vervaardigen. Granaten bleken niet genoeg voor de Duitsers om de oorlog te winnen, dus stelde Haber de legerleiding een nieuw idee voor.
IJzeren Kruis
Op 22 april 1915 gaf Fritz Haber hoogstpersoonlijk het bevel voor de eerste gifgasaanval aan het westelijke front,
Haber gaf het bevel voor de eerste gifgasaanval: ‘God straffe Engeland’
met de woorden: ‘God straffe Engeland’. Zesduizend metalen vaten met chloorgas werden geopend. De gelige wolk dreef verraderlijk langzaam op de wind in de richting van de geallieerde loopgraven bij het Vlaamse Ieper. De beschrijving van een Duitse soldaat over het gevolg van de aanval gaat meer dan een eeuw later nog door merg en been: “Toen wij de Franse linies bereikten, waren de loopgraven leeg, maar een halve mijl verder lagen overal lichamen van Franse soldaten. Het was ongelooflijk. Je kon zien waar mannen aan hun gezichten geklauwd hadden, en hun kelen, om aan lucht te komen. Sommigen hadden zichzelf doodgeschoten. De paarden, nog in hun stallen, koeien, kippen, alles was dood. Zelfs de insecten waren dood.”
Na de aanval ontving Haber het IJzeren Kruis en werd hij benoemd tot leider van het Duitse onderzoeksinstituut voor chemische oorlogsvoering, waar hij hielp een rudimentair gasmasker te ontwikkelen. Persoonlijk betaalde hij een hoge prijs voor zijn ‘succes’ in Ieper. Zijn vrouw Clara had zich met hand en tand verzet tegen zijn pogingen de legerleiding over te halen het chloorgas in te zetten. Immerwahr was pacifiste en beschreef het werk van haar eigen man als ‘een teken van barbaarsheid, dat het wetenschappelijke veld corrumpeert dat nieuwe inzichten in het leven zou moeten brengen’. Kort na Habers terugkeer uit België pakte zij zijn dienstpistool, liep de tuin in en schoot zichzelf door het hart. Zij werd gevonden door de twaalfjarige Hermann en zou in zijn armen zijn gestorven.
Hermann zou die schok nooit helemaal te boven komen. Gecombineerd met de schaamte voor zijn vaders moorddadige bijdrage aan de oorlog, pleegde hij in 1946 zelfmoord. Drie jaar later deed zijn halfzus Claire, de oudste dochter uit Habers tweede huwelijk en ook scheikundige, hetzelfde. De ironie van haar zelfmoord is bijna niet te bevatten: zij nam een dodelijk dosis cyanide in toen haar onderzoek naar een tegengif voor chloorgas werd opgeschort, zodat er meer middelen vrij zouden komen voor onderzoek naar atoombommen. Zelf leek Fritz Haber minder onder de indruk van de dood van zijn vrouw. Het is aannemelijk dat de twee al jaren eerder uit elkaar waren gegroeid, terwijl Fritz bezig was met zijn wetenschappelijke carrière. De dag na Clara’s zelfmoord vertrok Haber naar het oostfront om gifgasaanvallen op het Russische leger te overzien.
Nobelprijs
Na afloop van de Eerste Wereldoorlog was er geen Neurenbergtribunaal om oorlogsmisdadigers te berechten. Integendeel: in 1919 reisde Haber naar Stockholm om samen met Carl Bosch de hun een jaar eerder toegekende Nobelprijs voor Scheikunde in ontvangst te nemen. De wetenschappelijke wereld had zijn bijdrage aan de voedselproductie niet vergeten. Toch was er wel degelijk kritiek.
De grote Nieuw-Zeelandse natuurkundige en mede-Nobelprijswinnaar Ernest Rutherford weigerde Haber de hand te schudden. Ook Albert Einstein bekritiseerde Habers rol in de oorlog,
De warme, joviale Haber stond Einstein bij tijdens zijn echtscheiding
maar dit stond een hechte vriendschap tussen de twee Nobelprijswinnaars niet in de weg. De warme, joviale Haber stond Einstein bij in zijn echtscheidingsperikelen in 1918.
Elk van beide onderzoekers leidde een eigen onderzoeksinstituut van de Kaiser Wilhelmgesellschaft in Dahlem, Berlijn, een van de meest prestigieuze wetenschappelijke instellingen tussen de twee wereldoorlogen. Fritz Haber was voor de Duitse autoriteiten een held. Direct na de oorlog werkte hij verder aan de ontwikkeling van chemische wapens. Die exporteerde hij naar de Sovjet-Unie en naar Spanje, dat de wapens daadwerkelijk gebruikte in de strijd tegen opstandige Berbers in zijn kolonie in Noord-Marokko. Haber verdedigde koppig het gebruik van gifgas. Hij beschouwde dat zelfs als ‘humaner’ dan kogels en granaten, omdat het de soldaten ‘slechts’ doodde en hen niet verminkte. Twee jaar na Clara’s dood hertrouwde Haber opnieuw met een tot het christendom bekeerde Jodin, Charlotte Nathan. Het echtpaar zou drie dochters krijgen.
In 1919 werd een tweede chemisch fenomeen naar hem vernoemd: de Born-Habercyclus. Samen met de natuurkundige Max Born ontwikkelde Haber een analyse van enthalpieveranderingen bij de vorming van zouten. Ook zocht hij naar een methode om goud uit zeewater te winnen, iets wat eerder van een middeleeuws alchemist dan van een modern chemicus verwacht kan worden. Niet geheel verrassend mislukte dit experiment. In de jaren twintig leidde Haber zijn Kaiser Wilhelm-onderzoeksinstituut, waar zijn werk leidde tot de oprichting van de firma Degesch, een afkorting voor de Duitse Maatschappij voor Ongediertebestrijding. Degesch ontwikkelde voor de landbouw een pesticide, gebaseerd op Habers werk met bestrijdingsmiddelen. Het product werd onder de naam Zyklon op de markt gebracht.
____________________
Een gouden generatie
Beginnend met het Groothertogdom Hessen in 1808 werden in alle gebieden die vanaf 1871 het Duitse keizerrijk zouden vormen, de Joden over een periode van zestig jaar geëmancipeerd. Het leidde in de tweede helft van de negentiende eeuw tot een ‘gouden generatie’ Duits-Joodse wetenschappers. Naast Haber en Einstein is de lijst grote namen bijna eindeloos: medicus Paul Ehrlich (geb. 1854, Nobelprijs 1908), scheikundige Arthur Eichengrün (geb. 1867, uitvinder van aspirine), organisch chemicus Richard Willstätter (geb. 1872, Nobelprijs 1915), scheikundige Carl Neuberg (geb 1877, ‘vader van de biochemie’), fysicus James Franck (geb. 1882, Nobelprijs 1925), wisen natuurkundige Max Born (geb. 1882, Nobelprijs 1954), medicus Otto Meyerhof (geb. 1884, Nobelprijs 1922), biochemicus Fritz Lipmann (geb. 1899, Nobelprijs 1953).
Waarschijnlijk is er tot de start van het Manhattanproject in 1942 nooit een indrukwekkendere verzameling wetenschappers bijeengekomen dan in het Kaiser Wilhelminstituut in Berlijn, in de jaren twintig van de vorige eeuw. Alle hierboven genoemde Duits-Joodse wetenschappers waren er op enig moment aan verbonden en verschillende van hen waren directeur van een van de deelinstituten. Ook trok het KWI Joodse wetenschappers van buiten Duitsland aan, zoals de Oostenrijkse medeontdekker van kernsplitsing Lise Meitner of de Hongaarse ontdekker van de nucleaire kettingreactie, Leó Szilárd.
Na Hitlers machtsovername in 1933 veranderde die situatie volledig en werd het instituut, net als de gehele Duitse wetenschap ‘ontjood’. Een geluk bij dit ongeluk was dat hiermee een enorme hoeveelheid nucleaire kennis verloren ging voor de Duitsers, wat het naziregime op grote achterstand zette bij zijn zoektocht naar kernwapens. Sterker nog, gevluchte Duits-Joodse wetenschappers zouden een belangrijke rol spelen in het Manhattanproject: de ontwikkeling van de Amerikaanse atoombom. Na de oorlog maakte het Kaiser Wilhelminstituut een doorstart als het Max Planckinstituut en bleef mondiaal in de top van wetenschappelijke instellingen.
____________________
Sanatorium
Aan het begin van de jaren dertig begon Fritz Haber zich steeds meer zorgen te maken over de groeiende macht van de nazi’s en het antisemitisme in Duitsland. Toen in 1933 Adolf Hitler tot Rijkskanselier werd benoemd, was het afgelopen met de grote rol van Joden in de Duitse wetenschap. Vanwege zijn werk in de Eerste Wereldoorlog werd Haber zelf niet ontslagen bij het Kaiser Wilhelminstituut, maar hij weigerde zijn Joodse medewerkers op straat te zetten en nam op 1 oktober van dat jaar zelf ontslag.
‘Wij willen maar één beperking: die van onze vaardigheden’
Als jonge man had hij geschreven: “Wij willen maar één beperking: die van onze vaardigheden.” De werkelijkheid bleek weerbarstiger. Haber stuurde zijn vrouw Charlotte en dochters naar Engeland, waarbij hij werd geholpen door dezelfde wetenschappers die in de oorlog tegenover hem stonden bij de ontwikkeling van gifgas.
Op bezoek in Engeland bood de latere Israëlische president Chaim Weizmann hem een baan aan: directeur van het gloednieuwe onderzoeksinstituut in Rechovot – tegenwoordig het Weizmann Instituut – in het Britse Mandaatgebied Palestina.
De levenslange Duitse nationalist werd noodgedwongen zionist
De Duitse nationalist Haber werd zoals zovelen noodgedwongen zionist en aanvaardde het aanbod. Maar hij zou Palestina nooit bereiken, Haber kwam niet verder dan Zwitserland. Daar wilde hij in een sanatorium aansterken voor het vervolg van zijn reis, maar op 29 januari 1934 werd hij getroffen door een hartaanval. Fritz Haber stierf alleen in zijn hotelkamer, hij was 65 jaar oud. De Nobelprijswinnaar ligt begraven op het Friedhof am Hörnli in Riehen. Naast hem ligt zijn eerste vrouw, Clara Immerwahr, alsof zij de wereld moet herinneren aan de positieve bijdragen die Haber leverde aan de mensheid.
Misschien is het maar beter dat Fritz Haber niet veel langer leefde. Zo bleef hem bespaard dat de nazi’s met een kleine verandering van het onder zijn verantwoordelijkheid ontwikkeld pesticide, het massavernietigingswapen ontwikkelden waarmee een miljoen Joden zouden worden vermoord. Zyklon werd Zyklon B en nichten, achterneven en vrienden van Haber werden ermee vermoord in de gaskamers. Het was de meest verschrikkelijke ironie, het dieptepunt – tien jaar na zijn dood – van een even briljante als barbaarse wetenschappelijke carrière. Haber vond nooit het evenwicht tussen wetenschap en ethiek, zoals hij nooit het evenwicht zou vinden tussen Duitser en Jood. Albert Einstein verwoordde het na zijn dood misschien het beste: “Habers leven was de tragedie van de Duitse Jood, de tragedie van onbeantwoorde liefde.”
____________________
Vader van de ecstasy?
Fritz Haber was de vader van de kunstmest en de vader van de chemische wapens, maar wat is er waar van het verhaal dat hij ook de uitvinder van de feestdrug ecstasy zou zijn? 3,4-methyleendioxymethamfetamine (kortweg MDMA, molly, xtc of X) is een synthetische drug die circuleert in het clubcircuit. Het is lastig voor te stellen dat de patriottische Haber met zijn pince-nez een partydrug zou hebben uitgevonden, maar zoals zo vaak komen drugs (zowel legale medicijnen als illegale) voort uit het ontwikkelen van andere medicijnen. Is dat ook hier het geval?
Jazeker. MDMA komt voort uit het onderzoek van de Duitse farmagigant Merck naar bloedstollers. In 1912 vroeg Merck het patent aan en dat was de eerste keer dat het middel ergens op papier voorkomt. Vanwaar dan toch de mythe dat Haber de uitvinder zou zijn? Waarschijnlijk komt dit door de titel van Habers proefschrift: Over enkele derivaten van piperonal. MDMA is inderdaad zo’n derivaat, maar is in de dissertatie uit 1891 nergens te vinden. Toch hebben met name Duitse wetenschappers lange tijd de uitvinding van ecstasy op Habers conto geschreven, pas in de eenentwintigste eeuw is deze mythe overtuigend onderuitgehaald.
____________________
Naast veel artikelen in (wetenschappelijke) media, was van de biografieën over Fritz Haber met name Master mind: the rise and fall of Fritz Haber, the Nobel laureate who launched the age of chemical warfare behulpzaam bij dit artikel. Op YouTube is gratis een korte speelfilm (34 minuten) te zien: Haber – The father of chemical warfare door regisseur Daniel Ragussis.
Deze serie is mede mogelijk gemaakt door Maror
