Jan Zwartendijk is een naam die bij elke Nederlander bekend zou moeten zijn. Maar vrijwel niemand kent deze ‘Nederlandse Schindler’. Als Nederlandse consul redde hij tussen de negen- en tienduizend Joden van een wisse dood. Hij verdient erkenning, een standbeeld en een prominente plek in onze geschiedenisboeken. Pijnlijk genoeg gaf Nederland hem niets van dat alles. Integendeel: zijn heldenmoed werd beloond met een reprimande van zijn werkgever, de Nederlandse staat.
Zwartendijk wordt in 1940 consul in het Litouwse Kaunas als zijn met de nazi’s sympathiserende voorganger uit zijn functie wordt ontheven. Veel Poolse Joden vluchtten na de Duitse bezetting naar het neutrale Litouwen. Maar ook in Litouwen blijken ze niet veilig. Zwartendijk kiest voor stil verzet tegen een kwaad dat hij niet in zijn eentje kan overwinnen, maar desondanks trotseert. Bewust van de mogelijke gevolgen voor hem, zijn vrouw en kinderen, kiest hij ervoor te doen wat hij kan. En dat is het uitschrijven van visa die op de vlucht geslagen Joden en Litouwse Joden die hun land moeten verlaten, een route naar veiligheid bieden.
Bij terugkomst in Nederland krijgt Zwartendijk geen blijk van erkenning voor zijn heldendaad, maar een reprimande van het ministerie
Zwartendijk geeft hun een visum met eindbestemming Curaçao, wetende dat ze daar waarschijnlijk niet welkom zijn. Zijn Japanse collega reikt vervolgens een transitvisum uit naar Japan, waardoor duizenden Joden via dat land en de Sovjet-Unie naar veiliger oorden kunnen ontsnappen. Rijen dik staan de vluchtelingen voor zijn kantoor. De consul schrijft van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat visa uit tot zijn handen verkrampt zijn. Vaak staat hij zichzelf niet meer toe dan een slok koude koffie. Zijn eigen verjaardag vergeet hij volkomen, zozeer slokt deze missie hem op. Het maakt niet uit wie er voor hem verschijnt in het kleine kamertje waar hij werkt. Naam en nationaliteit zijn voldoende. Extra aandacht schenkt hij aan alle accenttekens en spelwijzen, om te voorkomen dat een spelfout de weg naar veiligheid alsnog zou blokkeren.
Reprimande
Je zou verwachten dat Zwartendijk bij terugkeer in Nederland een standbeeld had gekregen. Een blijk van erkenning voor zijn heldendaad. Maar nee, in ons land krijgt hij van het ministerie van Buitenlandse Zaken een reprimande wegens de schending van consulaire richtlijnen. Dat is om woest over te worden. Het moet voor de bescheiden Zwartendijk zeer bitter zijn geweest.
Over deze Nederlandse versie van Oskar Schindler zijn geen speelfilms gemaakt. Hij staat niet prominent in onze historische canon en onze kinderen wordt niets over hem verteld. Er bestaat welgeteld één, overigens uitstekend, boek over hem: De rechtvaardigen van Jan Brokken. Voor de rest is Zwartendijk nog niet eens een voetnoot in onze geschiedenis. Dat is in Israël wel anders. Daar is hij postuum als held onderscheiden met de titel Rechtvaardige onder de Volkeren. Ook in Litouwen is hij postuum geëerd met het Mensenredderskruis.
Standbeeld
Kortgeleden zijn voor de ongekend pijnlijke reprimande excuses gemaakt. Daar waren het boek van Brokken en Kamervragen voor nodig. Toch blijft het mij steken. Het laat me al jaren niet los dat deze man niet de erkenning krijgt die hij van de staat verdient. Waarom krijgt Zwartendijk postuum niet de hoogst mogelijke koninklijke onderscheiding? Waar blijft dat standbeeld in de hal van het ministerie van Buitenlandse Zaken?
De belofte van ‘nooit meer’ begint bij het voorkomen van haat. Maar net zo belangrijk is het degenen te eren die in verzet kwamen, die opstonden tegen de haat. Deze helden belichamen idealen om na te streven. Zij zijn rolmodellen aan wie wij ons kunnen spiegelen in tijden van morele dilemma’s en dwingen ons tot de vraag: als de situatie zich nu zou voordoen, zou ik dan wegkijken of mijn nek uitsteken om te helpen? Zwartendijk koos voor het laatste en is ervoor verguisd. Het is tijd dat onrecht recht te zetten en hem de erkenning te geven die hij verdient. Ik zie het als mijn plicht dat alsnog te voor elkaar te krijgen en hoop daarbij op uw steun.
Sjoerd Sjoerdsma (41) is Kamerlid voor D66, met als portefeuilles onder meer Buitenlandse Zaken en Internationaal Strafhof. Hij zet zich wereldwijd in voor mensenrechten.
Abonneer op het NIW
