Eind aan de mythe

Madurodam kent iedereen. Maar dat het miniatuurstadje bij Den Haag is genoemd naar George Maduro, een Joodse verzetsheld die als 29-jarige in concentratiekamp Dachau aan zijn einde kwam, is vrijwel alleen onder het NIW-publiek bekend. Toch vindt historicus Ben Braber dat Maduro het Joodse verzet een gezicht geeft. Met de mythe dat Joden zich in de Tweede Wereldoorlog als lammeren naar de slachtbank hebben laten leiden wil hij met een nieuw boek voor eens en voor altijd korte metten maken. 

In verhouding tot niet-Joden bood een relatief groot aantal Joden verzet. Vooral waren zij voortrekkers op het gebied van gewapend verzet. Braber beschrijft de verschillende manieren waarop het Joodse verzet naar buiten kwam in de duistere oorlogsjaren. Joden protesteerden, werkten mee aan en verspreidden illegale bladen en onttrokken zich aan deportatie. Zo’n 30 duizend Joden doken onder, meer dan een vijfde van het totale aantal. Door middel van netwerken ondersteunden ze elkaar tijdens die onderduik – op de vraag of onderduiken een vorm van verzet was, gaat de auteur ook in. Ze saboteerden deportatie met aanslagen en brandbommen en hielpen opgepakte Joden te ontsnappen. 

Soldaat van Oranje

Joods verzet betreft niet alleen groepen, maar ook eenlingen in niet-specifiek Joodse verzetsgroepen. Maduro deed bijvoorbeeld mee aan de zijde van Erik Hazelhoff Roelfzema, de ‘Soldaat van Oranje’. Braber schetst eerst een uitgebreid beeld van de positie van Joden aan het begin van de oorlog (velen arm, sommigen beter bedeeld) en hun bijdragen aan de maatschappij. Binnen die samenhang volgen voorbeelden. Zoals George Maduro, de in 1916 op Curaçao geboren jonge officier in het Nederlandse leger, die zich al in mei 1940 heldhaftig verzette tegen de Duitse bezetters. Waarschijnlijk kwam hij daarin terecht via zijn schoolvriend Hazelhoff Roelfzema. 

En er waren er veel meer die zich verzetten. Leo Polak was hoogleraar wijsbegeerte en volgens een Duitse politiebeambte ‘de gevaarlijkste man van Groningen’. “Liever een dode leeuw dan een levende hond”, schreef hij kort na de inval door de Duitsers in mei 1940 in zijn dagboek. Hij werd geschorst als hoogleraar, maar bleef thuis college geven. Hij schreef aan de faculteit hoe hij erover dacht dat hij niet meer mocht deelnemen aan vergaderingen, toen werd hij als ‘deutschfeindlich’ element gearresteerd en afgevoerd naar kamp Sachsenhausen. Rabbijn Simon de Vries, auteur van het populaire Joodse riten en symbolen, sprak zich uit naar de orthodoxe bevolking, om ze te sterken in de oorlogssituatie. Philip Frank richtte zich tot de gehele Joodse bevolking, ook de niet-orthodoxen. In Het Joodsche Weekblad stelde hij dat Joden eerder bijna ten onder waren gegaan, maar dat er altijd ‘voldoende was om een nieuwe schakel met het verleden aan te gaan’. Toen de Duitsers hem oppakten, gedroeg hij zich moedig en ondersteunde zijn lotgenoten toen hij met tien anderen werd geëxecuteerd als represailles voor de dood van een Duitse soldaat. 

Parool

Journalist Jaap Nunes Vaz zat in het linkse verzet. Na zijn ontslag bij persbureau ANP vond in december 1940 op zijn kamer aan de Keizersgracht de eerste redactievergadering van Het Parool plaats, de opvolger van De Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen, het verzetsblad van journalist Frans Goedhart. Andere Joodse redactieleden waren Maurits Kan en Hans Warendorf. Zo staat het boek van Ben Braber vol indrukwekkende verhalen over Joden die in opstand kwamen. Rosa Boekdrukker-Hirsch, een van de drijvende krachten achter de Februaristaking, komt er ook in voor. Een inspirerend en broodnodig boek.

Ben Braber, Omdat ik geen lam voor de wolven wil zijn. Joods verzet in Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Balans 2025, 184 p., € 21,99, e-boek € 13,99