Filters, visioenen en extase

Dit artikel verscheen eerder in NIW 08, 5777/ 2016.
Credit portretfoto Dick Swaab: Annaleen Louwe.

Dick Swaab (1944) ontvangt de NIW-verslaggever in het Nederlands Herseninstituut van het AMC, waar hij sinds 1978 een onderzoeksgroep leidt. Hij is emeritus hoogleraar neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam en was tot 2005 directeur van het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek. In 1985 richtte hij de Hersenbank op. Daarnaast is hij hoogleraar aan de Zhejiang Universiteit in Hangzhou, China. In zijn werkkamer ligt een stapel van zeventien vertalingen van zijn bestseller Wij zijn ons brein uit 2010, inclusief een kinderversie. In tegenstelling tot zijn ‘onderkoelde’ theorieën (‘het leven heeft geen zin’, ‘de vrije wil bestaat niet’) blijkt Swaab zelf warm en voorkomend. Onderwerp van vandaag: zijn nieuwe boek Ons creatieve brein, hoe mens en wereld elkaar maken.

‘Het leven heeft geen zin, maar je kunt het zelf zin geven’

Uit Wij zijn ons brein konden we leren dat het leven geen zin heeft. Heeft dit boek vrolijker nieuws?
“Nee, het leven heeft nog steeds geen zin. Het is miljarden jaren geleden bij toeval ontstaan, als competitie tussen moleculen. De rest is evolutie. Mensen met een depressie beseffen die zinloosheid, zij zijn de enigen die het zuiver zien. Het goede nieuws is dat je het leven zelf zin kunt geven. Door middel van je gezin, werk, vriendschappen en hobby’s kun je de illusie van zin in stand houden. Zo doe ik dat zelf ook en daar voel ik me prima bij. Wat de vrije wil betreft: ook ik heb het idee dat ik heel bewust beslissingen neem. Maar beslissingen worden genomen aan de rechterkant van je brein. Pas een halve tot acht seconden later besef je wat je hebt besloten. Sommige schizofrene patiënten hebben die illusie van het bewust zelf beslissen niet. Vandaar hun paranoïde wanen dat ze ‘ergens vandaan’ bestuurd worden, als een marionet. Eigenlijk hebben ze gelijk, maar wij, die zo’n ziekte niet hebben, voelen dat niet.”

‘Mensen met een depressie beseffen de zinloosheid van het leven, zij zijn de enigen die het zuiver zien’

Bij verschillende mensen riep het eerste boek woede op.
“De titel op zich was al genoeg. Er is méér dan het brein, kreeg ik te horen. Maar als ik vroeg wat dan, kwam er geen antwoord. Het hart? Dat is een domme pomp. De omgeving? Lees het boek, dat gaat over de voortdurende interactie daarmee. René Kahn, hoogleraar psychiatrie in Utrecht is het er ook niet mee eens. Er is ook kunst! riep hij. Maar ook kunst is niet mogelijk zonder het brein.”

U roemt de therapeutische werking van kunst en muziek.
“Die is er absoluut. Maar kunst kan ook angstig maken. Bij een experiment in een psychiatrische inrichting bleken patiënten om meer angstremmende middelen te vragen wanneer er werk van Van Gogh of Jackson Pollock werd opgehangen. En minder wanneer het rustige plaatjes waren van de savanne. Als je te vroeg geboren baby’s in de couveuse aan muziek van Mozart blootstelt groeien ze beter, en mogen ze eerder naar huis. Bij Bach gebeurt dat niet, daar moet je blijkbaar iets rijper voor zijn dan prematuur. Muziektherapie is van oudsher bekend. Denk maar aan koning Saul die depressief was. Hij haalde David binnen, die goed harp kon spelen, om uit zijn depressie te komen.”

Er zit een religieplek in het brein.
“Als je de temporaalkwab stimuleert kun je religieuze, extatische ervaringen krijgen. Een jongeman die opgegroeid was in een atheïstische omgeving kreeg op een gegeven moment ervaringen terug uit de tijd dat hij, in zijn puberteit, experimenteerde met drugs en paddo’s. Dat was leuk, tot hij een epileptische aanval kreeg en een tumor bleek te hebben dicht tegen de ‘religieplek’ aan. Religieuze ervaringen kreeg hij niet. Die moet je er namelijk in de vroege ontwikkeling eerst instoppen om ze er op zo’n moment uit te kunnen krijgen. Maar het brein had die andere spirituele ervaringen onthouden.”

‘Religieuze ervaringen moet je er in de vroege ontwikkeling instoppen om ze er later uit te kunnen krijgen’

Kan muziek ook voor zo’n extatisch gevoel zorgen?
“Luisteren naar het requiem van Mozart kan mooi zijn. Maar van extatische, religieuze ervaringen door muziek ken ik geen voorbeelden. Terwijl je weer wel hallucinaties kunt krijgen in een totaal geïsoleerde omgeving. Omdat het brein dan niet genoeg input krijgt gaat het zelf informatie creëren. Iemand die in een isoleercel wordt gestopt gaat hallucineren. Helemaal alleen in de bergen, met niemand in de buurt, kun je opeens voetstappen horen en angstig worden. Zeezeilers die dagenlang zonder wind ronddobberen zien een stad aan de horizon verschijnen, terwijl daar volgens Google Maps niks te vinden is. Ze weten dat het niet klopt, maar zien het toch. Daarom ben ik niet verbaasd dat Mozes de Tien Geboden heeft ontvangen toen hij zich veertig dagen zonder eten of drinken terugtrok op de berg Sinaï. Of dat Mohammed visioenen kreeg op de berg Hira.”

Denk je dat die visioenen zin hebben?
“Als Mozes bezig was met het overdenken van sociale regels en ze komen er op die manier uit, was hij er vast heel blij mee.”

Kunstenaars nemen volgens uw boek informatie anders tot zich dan anderen.
“Je wordt de hele dag gebombardeerd met informatie. Als je dat allemaal zou verwerken wordt je gek, dus je focust en laat de rest langs je heen gaan. Die focus loopt via een filter in bepaalde delen van het brein: de thalamus en de prefrontale cortex. Creativiteit is het combineren van bestaande bouwstenen tot iets nieuws. Die bouwstenen komen vanuit de buitenwereld naar je toe, maar borrelen ook op uit je brein. Als dat filter wijder openstaat – zoals bij kunstenaars – kun je meer nieuwe combinaties maken. Is het heel sterk gesloten, dan kun je beter boekhouder worden. En als het erg wijd openstaat kun je in de psychiatrie terechtkomen. Helaas kunnen mensen die voor psychiatrische aandoeningen behandeld worden hun creativiteit verliezen. Was dat destijds bij Van Gogh gebeurd, dan hadden we nu het Van Gogh-museum niet gehad. Sommige mensen lukt het dat filter wijder open te zetten door alcohol- of drugsgebruik. Een nieuwe omgeving werkt ook goed, dat is een enorme stimulans om nieuwe ideeën te krijgen. Daarom moedigen we onze promovendi aan om naar het buitenland te gaan. Zelf word ik ook wakker gehouden doordat ik regelmatig van de ene plek naar de andere ga.”

Hoe zien uw activiteiten in China eruit?
“Ik ben er zo’n drie keer per jaar, geef college en doe onderzoek. Vier van mijn promovendi zijn daar hoogleraar geworden. Degenen die daar promoveren doen dat bij een vroegere promovendus van mij. Het onderzoekswerk sluit op elkaar aan: we doen een deel hier en een deel daar. Daar vindt het moleculaire en cellulaire werk plaats, hier het onderzoek op menselijk hersenweefsel uit de Hersenbank. We hebben dagelijks contact, schuiven de waarnemingen in elkaar en publiceren gemeenschappelijk. Op verzoek ben ik in China een netwerk van hersenbanken aan het opzetten. In de zeventien jaar dat ik er kom heb ik de snelle ontwikkeling van het land van binnenuit meegemaakt. Eerst werd ik overweldigd door de verschillen, maar na een tijdje zag ik de overeenkomsten. Overal heb je aardige mensen en overal heb je zeikerds.”

Kun je grote cultuurverschillen in de hersenen terugzien?
“Taal heeft een belangrijk effect op hersenontwikkeling. Daardoor is de Chinese ontwikkeling anders dan de onze, beter misschien. De Chinese taal is een toontaal met een fenomenaal aantal karakters. Het is een enorme klus om al die tekens uit elkaar te houden. Of de ‘a’ omhoog gaat of omlaag kan een enorm verschil in betekenis inhouden. Voor mij is het te moeilijk… ik waag me er niet aan.”

Kunt u vanuit de kennis van de hersenen iets zeggen over tweedegeneratieproblematiek?
“Als een moeder tijdens de zwangerschap angstige situaties meemaakt kan het kind daardoor zo geprogrammeerd worden dat het angstiger wordt dan andere kinderen. Dat stress-systeem kan ook geprogrammeerd worden in de vroege ontwikkeling na de geboorte. Als je bent opgegroeid onder moeilijke omstandigheden, bijvoorbeeld met ouders die kampen hebben overleefd, kun je epigenetische veranderingen krijgen, dat wil zeggen boven op de genetica. Dat houdt in dat er chemische groepen op je DNA gezet worden. De code van je DNA blijft hetzelfde, maar door die toevoeging verandert de activiteit van genen. Stress in de vroege ontwikkeling in de baarmoeder, of in de vroege jeugd door misbruik of verwaarlozing, kan tot permanente hersenveranderingen leiden, a ankelijk van hoe gevoelig je daarvoor bent. Op situaties die bij anderen aanleiding geven tot woede of verdriet, kun je dan een heftiger reactie krijgen en bijvoorbeeld in een depressie schieten.”

Uw vader was Joods, uw moeder protestants.
“En beiden niet gelovig. Mijn vader heeft tijdens de oorlog een broer verloren met zijn gezin, vermoord door de nazi’s. Een jaar geleden kreeg ik een e-mail met de vraag of ik familie was van tandarts Juda Swaab, die broer. Mensen hadden zijn vroegere huis gekocht en vonden tijdens een verbouwing een enorme administratie. Het hele proces dat de vervolging weergaf was boven water gekomen, plus administratie van zijn patiënten. Dat hakte er wel in. Tot mijn twintigste verslond ik alles over de oorlog: publicaties, films, boeken. Ik werd er iedere keer ellendig van en ben er definitief mee gestopt. Toen ik gevraagd werd hoogleraar te worden aan het Max Planck Institute of Psychiatry in München ben ik naar mijn vader gegaan om raad. Vroeg in de nazitijd zijn ze in dat instituut begonnen met de euthanasie van mentaal geretardeerden. Ik legde hem uit dat ik het eervol vond, maar moeite had met de plek. Hij luisterde een minuut en zei toen: ‘Je moet gaan en vertellen dat we er nog zijn.’ En zo is het gegaan.”