Een karikatuur van een Jood die als poppenspeler aan de touwtjes trekt: komt dat u bekend voor? “Ja, uit Der Stürmer,” zult u antwoorden, “in een diep bruin verleden.” Nou, nee. De Volkskrant publiceerde afgelopen maandag een eigen versie, met een storm van kritiek tot gevolg. Ja, er waren opzeggingen, ja, advertenties werden ingetrokken. Maar is er echt geleerd van de rel? De Jood in kwestie: Maurice de Hond, wiens ouders nota bene het kamp overleefden. Aanleiding voor de cartoon was de boeiende podcast De Deventer mediazaak, over de moordzaak die zowel justitie als publiek jarenlang bezighield en waarin De Hond een kwalijke rol speelde. Hij kreeg een voorwaardelijke veroordeling en een spreekverbod over de zaak opgelegd, omdat de beschuldigende vinger van de opiniepeiler voortdurend wees naar een man die onschuldig bleek en wiens leven door De Honds aantijgingen werd verwoest.
De Hond zou de kritiek in deze podcastserie ruiterlijk moeten incasseren. Hij heeft tijdens het strafproces immers zelf onophoudelijk de publiciteit gezocht, net als hij bijvoorbeeld doet met zijn statistieken over corona: koren op de molen van de ontkenners. Maar wat zijn rol in de moordzaak ook geweest is, de cartoon die maandag in de Volkskrant werd gepubliceerd, ging alle perken te buiten. En het is niet de eerste keer dat een cartoonist van die krant – redacteuren laten we maar even buiten beschouwing – de grenzen van het betamelijke overschrijdt. Het werk van tekenaar Jos Collignon is niet voor niets terug te vinden in de Monitor antisemitische incidenten van het CIDI.
‘Niet mijn bedoeling’
Terwijl Collignon bewust een rabiaat anti-Israëlische – en volgens velen anti-Joodse – agenda heeft, was er als we de Volkskrant moeten geloven bij illustrator Joost Halbertsma geen sprake van opzet. “Het maken van een antisemitische karikatuur is nooit mijn bedoeling geweest,” zegt de tekenaar. “Antisemitische bedoelingen staan zo ver af van mijn intenties met deze cartoon, dat ik deze link niet heb gelegd en er ook niet bij heb stilgestaan. Dit is een fout van mij, het historisch besef van de Joodse poppenspeler in nazipropaganda had ik niet paraat.” Om te vervolgen: “Nu ik de talloze voorbeelden zie van de illustraties waaraan mijn tekening lijkt te refereren, begrijp ik heel goed de onthutste reacties van mensen die hierin antisemitische beeldtaal zien zoals die door het nazisme is verspreid. Dat de puppet master niet alleen een horrorpersonage uit de jaren vijftig is, maar ook refereert aan een antisemitisch nazistereotype, had ik bij het maken van de tekening onvoldoende paraat. In mijn eigen tunnelvisie heb ik dit totaal over het hoofd gezien – en de redactie ook. Dit tekort aan historisch besef reken ik mezelf hard aan.” Oplettende lezers zagen dat onder deze excuuswoorden werd opgeroepen abonnee van de Volkskrant te worden, volgens de redactie hard nodig ‘in deze tijden van complottheorieën’.
Vmbo 4-niveau
Er was dus ‘onvoldoende historisch besef’. Hoofdredacteur Pieter Klok erkent: “We nemen onszelf dit zeer kwalijk.” Met alle respect: dank je de koekoek. Dit is een van de grootste kranten van Nederland, een zelfbenoemde kwaliteitskrant. De eindredacteuren, beeldredacteuren, correctors hebben dit allemaal gemist? Allemaal te jong en onwetend om historisch besef te hebben? Je mag van Volkskrantmedewerkers toch verwachten dat hun geschiedkundige kennis iets verder reikt dan vmbo 4-niveau? Als het hen al aan basale historische kennis ontbreekt, hoe moet dat dan met de echte vmbo-leerlingen?
Ziehier het onderliggende probleem. Schindler’s List uitkijken is niet toereikend als je inzicht wilt hebben in de ontwikkelingen die de Shoa mogelijk maakten: de demonisering en ontmenselijking die daaraan vooraf gingen. De plaatjes, opgeslagen in het Europese collectief bewustzijn, worden niet eens meer herkend als antisemitisch, en worden daarom herhaald. Als mensen niet aan zelfreflectie doen, maar meteen uitroepen geen antisemitisch motief te hebben bij een anti-Joodse uiting – in woord of geschrift, bewust of onbewust – is het niet vreemd dat zij worden gewantrouwd. Voor iedereen die niet meteen zegt: ‘Ik ben geen antisemiet’, maar durft te vragen: ‘Heb ik antisemitische vooroordelen en zo ja, waar komen die vandaan?’ heeft het NIW de serie Antisemitische mythes online gezet. Van harte aanbevolen voor leraren, journalisten in opleiding en medewerkers van de Volkskrant.
Abonneer op het NIW
