Gracia Nasi, Joodse Renaissancevrouw

Een paar jaar geleden was Nederland in de ban van het verhaal van Maria Nuñez, een beeldschone Spaanse die in de 17e eeuw naar Nederland emigreerde en in Amsterdam een van de oprichtsters van de Portugees Israelietische Gemeente zou zijn geworden. Hoewel Maria Nuñes wel heeft bestaan, is haar heroïsche rol voor een groot deel legende. Toch staat dat verhaal niet op zichzelf. Er waren in de Renaissance meer Joodse vrouwen die tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreken en van wie ook meer historisch materiaal bewaard is gebleven. Het meest bijzondere is dat van een vrouw die in een tijd lang voor Maria Nuñez tot het uiterste ging om haar identiteit te behouden en ondertussen een gigantisch imperium opbouwde. Haar naam is Gracia Mendes Nasi.

Er is geen enkel beeld van haar bewaard gebleven, als dat al ooit heeft bestaan. Maar de schat aan informatie die we over haar hebben is groot.

Gracia Nasi werd ergens rond 1510 onder haar Portugese naam Beatrice de Luna geboren in Lissabon, in de tijd dat de Joodse gemeenschap in Portugal balanceerde tussen hoop, vrees en vervolging. In 1492, het jaar waarin Columbus Amerika ontdekte, tekenden de Spaanse koningin en koning Isabella en Ferdinand in een zaal in het Alhambra in Granada, op 31 maart het verbanningsedict: iedere Jood die na 2 augustus nog in Spanje gevonden zou worden, zou onmiddellijk de dood vinden en bezittingen zouden vervallen aan de Spaanse kroon. Sommige Joden vluchtten naar Marokko of het oosten, anderen hoopten hun toevlucht te vinden in buurland Portugal. Noordwest-Europa was geen optie. De landen daar hielden de grenzen nog potdicht. De Joden die naar Portugal vluchtten, legden de koning daar, Johan II, geen windeieren. Ze beloofden een royale donatie aan de Portugese schatkist. Meer dan 50.000 Joden zouden de tocht van Spanje naar Portugal maken.

Slachting van Lissabon
Maar in 1495 sterft de koning om te worden opgevolgd door Emanuel I. Hij trouwt in 1496 met de dochter van Isabella en Ferdinand, die geen voet op Portugese bodem wenst te zetten zolang er nog Joden in het land rondlopen. Daarmee breekt ook voor de Portugese Joden een dramatische tijd aan. Langzaam maar zeker worden ze gedwongen ook uit dat land te vertrekken, of ze zich nu laten bekeren of niet.

Vier jaar voordat Gracia als Donna Beatrice de Luna wordt geboren, vindt de slachting van Lissabon plaats, een driedaagse pogrom tijdens Pasen waarbij duizenden Joden en conversos, tot het christendom bekeerde Joden, op het centrale plein van Lissabon worden verbrand of onthoofd. Het begint op Paaszondag met een bende van vijfhonderd mensen, onder wie veel matrozen uit Nederland, Zeeland en Duitsland. Ze jagen die dag vijfhonderd ‘nieuwe christenen’ de dood in en de volgende dag vallen er nog eens duizend doden. In totaal worden zo’n tweeduizend Joden en Marranen (een scheldwoord voor conversos, afgeleid van het Spaanse woord voor varken) vermoord.

Geheime ceremonie
De ouders van Gracia, Alvaro en Philippa de Luna, behoren tot een van de zeshonderd rijke Joodse families die nog een aantal jaren door de Portugese koning vanwege hun rijkdom worden getolereerd. Gracia wordt zelfs voor de buitenwereld gedoopt. Haar vader heeft een kapitaal opgebouwd door met name de handel met India. Alvaro beschikt over enorme voorraden zilver, een populair betaalmiddel in die tijd, essentieel voor de handel met landen in het Verre Oosten. We vinden Alvaro de Luna voor de laatste keer in archieven terug in 1526. Twee jaar later trouwt Gracia in de grote kathedraal van Lissabon met Francisco Mendes, ook uit een gegoede, oorspronkelijk Spaans-Joodse familie en verre familie van de De Luna’s. Het tekenen van de ketoeba, de huwelijksakte, gebeurt in een geheime, Joodse ceremonie na afl oop. Als in 1534 dochter Ana wordt geboren is het Huis Mendes uitgegroeid tot een multinational, vooral vanwege de handel met noordelijker steden, Antwerpen in het bijzonder.

De Joden die naar Portugal vluchtten legden de koning daar geen windeieren

Omkoopsommen
In de loop der jaren wordt de familie een van de voornaamste geldschieters van de koning. Toch hangt de Inquisitie en antisemitisme, ook van de koning en zijn adviseurs, voortdurend als een zwaard van Damocles boven hun hoofd. Lang kan de uitvoering van de Inquisitie door middel van enorme omkoopsommen worden uitgesteld. Maar uiteindelijk is het een verloren strijd. De spanning eist zijn tol. In 1535 overlijdt Francisco, die 27 jaar ouder is dan Gracia. Ze is dan ongeveer 25 en net een jaar moeder. Ze zal niet hertrouwen, maar zich volledig storten op het imperium dat haar man haar nalaat. Met Fransico’s broer, Diogo, zal zij het uitbreiden tot ongekende proporties.

Hoe ambivalent de relatie met de koning is, blijkt bijvoorbeeld uit een uitnodiging van Johan III, die in 1521 Emanuel I opvolgt, om Ana op te laten groeien aan het Portugese hof. Dat aanbod weigeren is vrijwel onmogelijk. Daarnaast was het in die tijd een veel beproefd pressiemiddel. Kinderen van invloedrijke families werden zo halve gegijzelden, voor het geval de familie niet mocht voldoen aan de wensen van de koning.

Vrijgeleide
Uiteindelijk besluit Gracia in 1537 om Portugal met haar familie definitief te verlaten. Daarbij, kenmerkend voor Gracia, zorgt ze voor een aantal opties. Het is een werkwijze die we vaker zullen terugzien. Ze wedt zelden op één paard, maar zorgt voortdurend voor verschillende ‘vluchtroutes’ om op het laatste moment gebruik te maken van de optie waarvoor de omstandigheden op dat moment het meest geschikt zijn. Over hoe ze ongeschonden en met het grootste deel van haar bezittingen Portugal weet te verlaten, doen diverse verhalen de ronde. Gemakkelijk zal het in geen geval geweest zijn. Er zijn zelfs aanwijzingen dat niemand minder dan de paus voor een vrijgeleide zou hebben gezorgd.

Het vertrek uit Portugal zal slechts een eerste stap zijn in de talloze omzwervingen die haar uiteindelijk aan de andere kant van het werelddeel zullen doen belanden. Eerste bestemming is Engeland, ze landt in Bristol waar ze wordt opgevangen door een andere Beatrice, die de scepter zwaait over de kleine Joodse gemeenschap: Beatrice Fernandes, vrouw van een arts. Van daaruit gaat het door naar Londen waar Hendrik VIII, beroemd om zijn vele vrouwen, aan het bewind is. Waarschijnlijk had Gracia daar langer willen blijven, maar een uitbraak van de pest, en de ‘goede gewoonte’ om daar Joden de schuld van te geven, gooit roet in het eten. Gracia en haar gevolg reizen door naar Antwerpen, de stad waar zes jaar daarvoor de beurs is geopend en waar Diogo al een handelshuis heeft opgezet.

Beslist niet liefdevol
Antwerpen zal tot 1545 de thuishaven van het imperium zijn. Gracia’s jongere zus, Brianda, trouwt er in 1539 met Diogo Mendez, de broer van Gracia’s overleden man Francisco en in 1540 wordt La Chica geboren, die officieel de katholieke naam van haar tante, Beatrice, meekrijgt. De familiebanden worden versterkt en Gracia en Diogo blijken een goede zakelijke combinatie. Omdat de broers getrouwd zijn met de zusjes zien we vaak de naam van Brianda in archieven terug, hoewel de zusters beslist geen liefdevolle relatie hebben. Waar Gracia serieus en gedisciplineerd is, is Brianda meer geïnteresseerd in het mondaine renaissanceleven, wat later in Italië tot escalatie zal leiden. Brianda verspilt dan een groot deel van haar fortuin in onder andere Venetië, waar de ruzies tussen de zussen vaak in het openbaar worden uitgevochten. Maar daar is in Antwerpen nog geen sprake van. De stad is booming, dat blijkt onder meer uit de huizenprijzen die tussen 1500 en 1567 drie keer over de kop gaan; de stad groeit in die periode van 40.000 naar 100.000 inwoners.

Er zijn een paar documenten waaruit blijkt dat de eenzaamheid haar zwaar valt 

Intriges
Toch is ook in Antwerpen de familie niet veilig. Het hof van keizer Karel V en zijn zus, Maria van Hongarije, landvoogdes van de Nederlanden, vinden de rijkdom van de Nasi’s zeer aantrekkelijk en maken veelvuldig gebruik van het feit dat de familie ‘slechts’ Joden zijn en in hun ogen ‘dus’ genadebrood moeten eten. Er zijn allerlei intriges, waar de Nasi’s zich iedere keer weer handig, of tegen betaling van grote sommen geld, uit redden. In Antwerpen wordt het huis van Mendez (Nasi) een grote Europese speler, terwijl de Raad van Brabant in 1543 een lijst uitgeeft van 150 belangrijke Portugese namen die Portugal niet hebben weten te ontvluchten en die ten prooi zijn gevallen aan de Inquisitie. Ongetwijfeld zitten daar veel vrienden, familieleden en zakenrelaties van Gracia en Diogo bij. Het zijn de Antwerpse jaren waarin Gracia een heel Europees netwerk opzet om Joden vanuit het Iberisch schiereiland te laten vluchten naar veiliger havens. Dat gebeurt hoofdzakelijk via de schepen van het huis Mendes/Nasi waarmee specerijen worden geïmporteerd (vooral peper) en waarmee het fortuin wordt verdiend.

Als Diogo voelt dat zijn einde nadert, zorgt hij er door middel van allerlei documenten voor dat Gracia aan het hoofd van het imperium komt te staan. Het is duidelijk dat Gracia veel geleerd heeft van haar zwager. Diogo sterft waarschijnlijk op 2 juli 1543, als Jood. Hij laat in zijn testament 3200 dukaten na aan de armen. Gracia is dan 33 en staat er nu alleen voor. Ze staat aan het hoofd van een bedrijf dat je zou kunnen vergelijken met de tegenwoordige Koninklijke Shell en zal zelf de beslissingen moeten gaan nemen.

Uithuwelijking
Er zijn een paar documenten waaruit blijkt dat de eenzaamheid haar zwaar valt. Gelukkig heeft ze in de jaren die ze met Diogo samenwerkte, veel geleerd. Zo vertrouwt ze de toezeggingen van Karel V niet en zorgt voor rugdekking van de paus. En terecht, zo blijkt na verloop van tijd, want Karel V zit voortdurend in geldnood vanwege geldverslindende oorlogen en eist meer en meer. In 1544 komt het tot een escalatie: de keizer en zijn zuster Maria willen Gracia’s dochter, Ana, die dan veertien jaar oud is, uithuwelijken aan Don Francisco d’Aragon, een Spanjaard die naar Antwerpen is gehaald om daar ‘problemen te onderzoeken die verband houden met de grote import van conversos’. De man is dik bevriend met de koninklijke broer en zus. Ze verkopen de uithuwelijking als ‘ideaal’. Een gezant bezoekt Gracia om uit te leggen hoe de familie door middel van dit huwelijk tot in lengte van dagen zal worden ‘beschermd’, omdat daarmee alle sporen van hun Joodse afkomst zullen worden ‘uitgewist’. De man die de boodschap aan Gracia overbrengt, wordt persoonlijk door haar het huis uitgejaagd. Landvoogdes Maria is not amused als ze het nieuws hoort. Ze spreekt over ‘extreme woede’. En ook d’Aragon is ziedend. Afgewezen worden door een stelletje conversos, is wel de grootste belediging die je als adellijke Spanjaard kan overkomen.

Enorme organisatie
Na deze rel gaat het bergafwaarts met de relaties tussen Nasi en de koning. Tegen de zomer van het jaar daarop, 1545 wordt het Gracia letterlijk en figuurlijk te heet onder de voeten. In Antwerpen heerst grote droogte en de relaties met het hof zijn dusdanig verstoord dat het tijd is om opnieuw de biezen te pakken. Dat vereist een enorme organisatie, want hoe stel je een vermogen veilig dat door middel van leningen nauw verbonden is aan de stad Antwerpen? Wat te doen met een voorraad peperdure stoffen, het vastgoed, juwelen en harde cash? Alleen de obligaties zijn waarschijnlijk al naar het buitenland gesmokkeld, want het Huis van Mendez heeft een uitgebreid Europees netwerk van medewerkers. Gracia zorgt via via voor allerlei oplossingen, maar de vlucht van haar en haar dierbaren naar Italië zal haar zeer grote sommen geld kosten.

Beschermvrouwe
Er valt veel te vertellen over de tijd dat de familie in Italië woont, niet dat Italië dan al bestaat: het is een verzameling stadstaatjes en Gracia verhuist van het ene naar het andere. Ze verblijft langere tijd in Venetië en in Ferrara en wordt in 1549 zelfs beschermvrouwe van de boekdrukkunst en literatuur. Berucht is de zaak waarbij haar zus Brianda Gracia wil dwingen voor de helft eigenaar te worden van het imperium. Gracia kan dat alleen voorkomen door naar Ferrara te vluchten. Daar legt zij zich toe op het alfabetiseren van de daar woonachtige Joden en onder haar auspiciën komt de beroemde Ferrara-bijbel uit. Uiteindelijk zal ze haar zuster uitkopen.

Inmiddels werkt ze ook meer en meer samen met een neef van haar, Don Joseph Nasi, in zijn werkzame leven Juan Micas genoemd. Don Joseph zal later trouwen met Ana, de dochter van Gracia. Zijn broer, Bernardo Micas, alias Don Samuel Nasi, zal trouwen met de dochter van Brianda en Diogo, La Chica. Maar die huwelijken vinden pas later plaats, als de familie al gearriveerd is in Constantinopel. Daar verhuist Gracia naartoe in 1553, net op tijd, want ook in Italië begint het tolerante klimaat, onder invloed van de contrareformatie, ten opzichte van de Joden te veranderen.

In Constantinopel wordt Gracia met alle egards binnengehaald door Suleiman de Grote, de legendarische sultan. In deze stad aan de Bosporus wordt ze door de Joodse gemeenschap, die Ladino spreekt, door iedereen La Señora genoemd. Haar zus Brianda is er niet bij. Zij blijft achter in Ferrara en zal daar in 1556 overlijden. Ook in Italië worden de pogroms talrijker. Zo krijgt Gracia in haar villa in Galata, een als Joods bekend staande wijk in Constantinopel, te horen dat de paus een aantal Joden in Ancona tot de brandstapel heeft veroordeeld omdat ze nog steeds hun ‘oude religie’ zouden aanhangen. Gracia is woedend, blokkeert maandenlang de haven van Ancona en zorgt voor een handelsboycot die de stadstaat tot aan de rand van de economische afgrond brengt.

Wat te doen met een voorraad stoffen, het vastgoed, juwelen en harde cash?

Gouden tijden
In Constantinopel kan ze haar religie vrijer belijden. Suleiman staat bekend om zijn tolerante opstelling en hij stelt Gracia zelfs in staat om jesjiva’s en synagogen te bouwen. Haar netwerk om Joden te laten vluchten voor vervolging in Europa draait op volle toeren. Ze krijgt van Suleiman, tegen een behoorlijke verhoging van de belastingsom die ze de Ottomaanse schatkist jaarlijks betaalt, zelfs een langdurige lease om in Tiberias, dat dan onder Ottomaans bewind valt, een Joodse gemeenschap te stichten. Ze wil het opbouwen als een vrijplaats voor sefardische vluchtelingen. Dit initiatief zal later door historici worden bestempeld als de eerste poging van modern zionisme: terugkeer van de Joden naar het land van de voorvaderen, maar het project komt nooit van de grond.

Als Suleiman in 1566 sterft en wordt opgevolgd door Selim II, maakt Don Joseph in politiek opzicht snel carrière. Dat komt omdat hij en Gracia voor de troonsopvolging de kant van Selim kiezen en niet die van een rivaal voor de successie. Ze worden rijkelijk beloond. Don Joseph wordt in de adelstand verheven en wordt hertog en gouverneur van Naxos. Maar drie jaar later keert het tij. Niet alleen Don Josephs broer Don Samuel sterft, ook Gracia blaast in Constantinopel haar laatste adem uit. Don Joseph wordt op een zijspoor gezet en mag zijn laatste jaren in rust en met behoud van zijn titels uitleven. Ana overleeft hem uiteindelijk twintig jaar. Ook zij zal Constantinopel niet meer verlaten.

Erfenis
Hoewel we nu wellicht verbaasd zijn over het feit dat zo lang geleden Joodse vrouwen zo’n vooraanstaande positie in het maatschappelijke leven innamen, was het toen in het geheel niet ongewoon. Vrouwen en zeker weduwen veroverden een plek voor zichzelf in de maatschappij, ze hadden invloedrijke vrouwen als Elizabeth I en Catherina de Medici als voorbeeld. Het waren feministes avant la lettre. Maar Gracia deed het zonder een koninklijke titel. Haar kosmopolitische visie, intelligentie en het feit dat ze iedere keer weer haar risico’s spreidde, stonden aan de basis van haar succes. En ze bereikte dat zonder zichzelf en haar afkomst te verloochenen. Haar netwerk zorgde ervoor dat duizenden Joden in Europa voor de Inquisitie konden vluchten en elders veiliger havens vonden. In Amerika zijn inmiddels hele werkgroepen opgericht van Joden die het feit dat zij bestaan, herleiden tot de vlucht van een voorouder die door Gracia Nasi is gered. Bijna dertig jaar na haar dood schrijft Sa’adiah Longo, een vooraanstaande Joodse wetenschapper en dichter in Salonika over haar: ‘Iedereen boog voor haar discipline, ze dwong respect af en ze bouwde voor zichzelf een naam op die zich kan meten met de heilige grootsten.’ Net na de Tweede Wereldoorlog schreef Cecil Roth, een Brits historicus een boek over haar. Andrée Aelion Brooks deed dat in 2002 grondiger over met haar boek The Woman who Defied Kings – the life and times of Doña Gracia Nasi, a Jewish leader during the Renaissance. En toch, ze blijft een uitdaging voor ons voorstellingsvermogen. Want daar waar we allemaal een beeld hebben van Elizabeth I en Catherina de Medici, zullen we Gracia Nasi nooit in de ogen kunnen kijken. 

Dit artikel verscheen eerder in NIW 01, 05776.