Heel simpel gecompliceerd

Op YouTube is het nog steeds terug te kijken, een interview van de Amerikaanse talkshowhost Merv Griffin met Hedy Lamarr uit 1969. Griffins sidekick is Woody Allen – het is een opname uit de tijd dat Allen nog grappig is. Lamarr is dan al lang over haar hoogtepunt als filmdiva heen. Hoewel nog altijd rank en beeldschoon, vertoont haar gezicht de eerste sporen van onnatuurlijkheid, lees: facelifts, waar ze in haar latere leven aan verslaafd zal raken. Zelfs zo erg dat haar zoon haar gekscherend ‘Frankenstein’ zal noemen, omdat de strakgetrokken huid haar klassieke trekken uitgewist heeft en haar uitdrukking veranderd. Lamarrs houding is tijdens deze opname gekunsteld. In een glinsterende, witte robe probeert ze met man en macht de air van koninklijkheid uit te stralen, maar de kijker ziet een vrouw die iemand probeert te zijn die ze niet is. Uit haar opmerkingen kun je opmaken dat ze haar filmcarrière nieuw leven wil inblazen.

We weten nu dat dat haar niet zal lukken. Griffin heeft het over haar naam: “Hedy Lamarr, een echte naam voor een filmster.” Woody Allen reageert met: “Ja, het is beter dan Hedy Lipschitz,” refererend aan Lamarrs Joodse identiteit. Allen maakt een grapje, maar hij zit onbedoeld dicht bij de waarheid. De meisjesnaam van Hedy’s moeder is Lichtwitz. La Lamarr probeert uit te leggen hoe haar imago totaal verschilt van haar eigenlijke zelf. “Ik houd van jeans en sneakers. En poloshirts.” En: “Ik wil een… Nee, ik bén een heel simpel, gecompliceerd persoon.” Maar tijdens het interview geen woord over haar talenten als uitvinder. Iedereen wil alleen maar de gladgestreken filmster zien, terwijl, hoewel pas veel later erkend, Hedy Lamarr wel degelijk ook uitvinder is. En wat voor één.

Warmte
Over dat ‘heel simpel’ valt te twisten; ze is eerder gecompliceerd. Lamarr is een zeer intelligente vrouw die voor het grote publiek in de jaren dertig tot vijftig de ultieme glamour belichaamt. Iets waarmee ze zelf zegt niet zo veel op te hebben: “Iedere vrouw kan glamour uitstralen. Je hoeft alleen maar stil te zitten en stom te kijken,” is een van haar gevleugelde uitspraken. In Amerika zal ze naam maken als ‘de mooiste vrouw ter wereld’, een titel die filmmagnaat Louis Mayer van de filmstudio’s Metro Goldwyn Mayer haar zal toebedelen. Natuurlijk heeft ze voor die titel concurrentie, zoals van Greta Garbo en Marlene Dietrich. Maar waar die sterren koel en afstandelijk overkomen, straalt Lamarr een warmte uit die de harten van zowel mannen als vrouwen over de hele wereld doet smelten. Een warmte die Hedy’s kinderen overigens niet altijd in haar zullen herkennen.

Dat Lamarr in Amerika zo’n grote ster wordt, is niet vanzelfsprekend. Voordat ze daar in 1937 op 22-jarige leeftijd arriveert, heeft ze al een stormachtig leven achter de rug.

Ze wordt aan het begin van de Eerste Wereldoorlog als Hedwig Eva Maria Kiesler in Wenen geboren, op 9 november 1914. Hedwig is enig kind in een welgesteld, volledig geassimileerd Joods gezin. Haar vader, Emil Kiesler, komt oorspronkelijk uit het huidige Oekraïense Lviv en is bankier. Moeder Gertrud is een pianiste uit Boedapest. Al snel blijkt dat de kleine Hedwig, Hedy dus, zeer intelligent is, een echte bèta. Haar ouders bieden haar alle ruimte die talenten te ontwikkelen. Ze is ook dol op theater en film en wint al op haar twaalfde een schoonheidswedstrijd. Het duurt niet lang voordat theater- en filmproducenten haar ontdekken en jong als ze is, speelt ze diverse rollen, zowel op toneel als in film. Logisch dus dat ze al snel de aandacht heeft van talloze aanbidders, die ze over het algemeen geen blik waardig gunt.

Gesimuleerd orgasme
Ze is achttien wanneer de Tsjechische regisseur Gustav Machatý haar ontdekt. Hij vraagt haar een hoofdrol te spelen in een film die een klassieker zal worden: Ecstasy (‘Extase’). De titel verraadt de inhoud. Het is het verhaal van een jonge vrouw die door haar oudere man seksueel wordt verwaarloosd en daarom een gepassioneerde verhouding begint met een timmerman die werkt op het landgoed van haar echtgenoot. Een soort Lady Chatterley’s Lover dus, het pikante liefdesverhaal waarmee de Britse romanschrijver D.H. Lawrence Europa, dat net uit het Victoriaanse tijdperk aan het kruipen is, rode oortjes bezorgt. Het boek wordt vanwege de expliciete inhoud in Groot Brittannië zelfs pas in 1960 voor het eerst uitgegeven. Maar slechts vijf jaar na het uitbrengen van de eerste editie van Lady Chatterley’s Lover in 1928, doet Machatý er nog een schepje bovenop. Voor het eerst in de geschiedenis van de ‘serieuze’ film, verschijnt er een vrouw poedelnaakt op het doek. Ze simuleert zelfs een orgasme, met haar gezicht close-up in beeld. Dit is 1933. Hedy is achttien en ze is een regelrechte sensatie in Europese avantgardistische kringen, wint zelfs een prijs in Rome. Er doen allerlei anekdotes de ronde over de bewuste orgasmescène.

Zo zou Hedy te houterig hebben geacteerd en zou regisseur Machatý op het moment suprème een naald in haar blote lijf hebben gestoken om het gewenste effect te krijgen. Hedy zelf zou later verklaren dat ze geen flauw benul had van al die camera’s die haar close-up filmden, ook niet toen ze in evakostuum door de Oostenrijkse bossen rende. Tijdens het interview met Griffin in 1969 klinkt het ongeloofwaardig wanneer ze zegt: “Ik was nog een kind, ik wist nog niets van zoomlenzen.” Volgens Ruth Barton, die in 2010 de biografie Hedy Lamarr. The Most Beautiful Woman in Film publiceerde, wist Lamarr wel degelijk dat ze volledig naakt in de bioscoopzalen te bewonderen zou zijn. In de meeste bioscoopzalen, wel te verstaan. In Duitsland wordt de film verboden, in Amerika ook.

‘Iedere vrouw kan glamour uitstralen. Je hoeft alleen maar stil te zitten en stom te kijken’

Dramatisch huwelijk
En dan loopt ze tegen de verkeerde man aan. In het jaar dat Ecstacy uitkomt, speelt ze ook de rol van Sissy in een van de vele theaters die Wenen rijk is. Friedrich Mandl, een bewonderaar die haar regelmatig na afloop van haar optreden rozen laat bezorgen – die zij in eerste instantie categorisch weigert – weet toch tot in haar kleedkamer door te dringen. Mandl is vijftien jaar ouder dan Hedy, heeft een Joodse vader en katholieke moeder, en staat bekend als de op twee na rijkste man van Oostenrijk. Vader en moeder Kiesler zien hem totaal niet zitten en protesteren hevig, maar hun dochter is niet te stoppen en valt als een blok voor Mandl. De man is op vele gebieden een slechte keuze: hij is wapenhandelaar, eist dat ze zich voor het huwelijk tot het rooms-katholicisme bekeert en onderhoudt dubieuze contacten met onder anderen Benito Mussolini en later zelfs de Duitse nazi’s. Na een pracht-en-praalbruiloft in augustus 1933 in de Weense Karlskirche, sluit hij haar letterlijk op in zijn afgelegen kasteel Schwarzenau. Ook probeert hij alle filmbanden van Ecstasy op te kopen, wat hem uiteindelijk niet zal lukken. Hij verbiedt Hedy om verder te werken aan haar carrière; ze moet opzitten en pootjes geven.

Natuurlijk verveelt ze zich mateloos en ze probeert het kasteel een paar keer tevergeefs te ontvluchten. Maar terwijl ze tijdens lange diners de trophy wife speelt, hoort ze ook waarover haar man en zijn trawanten spreken: over wetenschappelijke doorbraken in de wapenindustrie die voordeel kunnen opleveren, mocht het opnieuw uitlopen op een oorlog. Er wordt al geëxperimenteerd met draadloze aansturing van torpedo’s. Heel handig, maar er is een probleem. Als de vijand kan inbreken op de frequentie waarmee ze moeten worden afgeschoten, is het gemakkelijk om ze onklaar te maken of ze te laten afwijken van hun doel. Mevrouw Hedy Mandl hoort het allemaal aan. En niemand vermoedt dat achter dit mooie koppie ook nog een goed stel hersens schuilgaat.

Na een pracht-en-praalbruiloft sluit Mandl haar letterlijk op in zijn afgelegen kasteel

De vlucht
Drie jaar later. Nu lukt het Hedy toch om haar gouden kooi te ontvluchten. In haar biografie Ecstacy and me (waarvan ze later afstand neemt en zegt er niets mee te maken te hebben gehad, wat ze liegt) vertelt ze het volgende verhaal: die avond vraagt ze haar man of ze tijdens weer een copieus diner met belangrijke gasten al haar juwelen mag dragen. Na afloop drogeert ze een dienstbode, trekt haar kleding aan, neemt wat extra kleren mee, uiteraard de juwelen, én de notities die ze heeft gemaakt van de informatie die ze tijdens al die diners heeft opgevangen. Dan maakt ze dat ze wegkomt. Via Zwitserland en Parijs komt ze uiteindelijk in Londen terecht, waar ze Louis B. Mayer ontmoet, de grote man van MGM. Hij is daar op talentenjacht, maar Hedy vindt dat hij haar te weinig biedt: 125 dollar per week.

Einde verhaal, zou je denken. Maar nee. Niet veel later zit Mayer, als kind uit het Oekraïense Dymer geëmigreerd en afkomstig uit een gezin dat zelfs in Amerika thuis alleen maar Jiddisch spreekt, op het stoomschip Normandie terug naar de Verenigde Staten. En wie loopt hij tegen het lijf? Juist: Hedwig Kiesler. Ze raken opnieuw aan de praat. Nee, haar naam vindt hij maar niets. Daarbij, die film, da’s toch een probleem. Hoe heette die ook al weer? O ja, Ecstasy… Op aanraden van zijn vrouw Lorena adviseert Mayer Hedy een nieuwe, betere artiestennaam te verzinnen, één die je ook niet een-twee-drie koppelt aan die expliciete scènes waardoor die bewuste film in Amerika werd verboden. En zo wordt Hedy Lamarr geboren. De naam kijkt ze af van een ster uit de hoogtijdagen van de stomme film: Barbara La Marr. En tijdens de overtocht verhoogt Mayer zijn bod ook nog eens tot 500 dollar per week.

Hedy Lamarr is al snel een sensatie in Hollywood, met films als Algiers (1938) met Charles Boyer en I Take This Woman (1940) tegenover Spencer Tracy, met wie ze vaker zal samenwerken. Ook schittert ze naast Clark Gable en James Stewart. Een grote hit is Ziegfeld Girl (1941), naast James Stewart, Judy Garland en Lana Turner. Later zal Pulitzer Prize-winnaar Richard Rhodes een biografie over Lamarr schrijven met de titel Hedy’s Folly, The Life and Breakthrough Inventions of Hedy Lamarr, The Most Beautiful Woman in the World, waarin hij zegt dat het haar als enige immigrante gelukt is volledig te assimileren en zich de Amerikaanse manier van leven helemaal meester te maken.

Experimenten
Het is lang niet zeker of hij daarin gelijk heeft. Want achter de glitter en glamour gaat veel heimwee en eenzaamheid schuil. Lamarr verbergt zich vaak voor haar fans, haat de Hollywood-feestjes en zit liever thuis te knutselen. Ze is al getrouwd met haar tweede man, acteur Gene Markey, als ze in 1940 de excentrieke componist George Antheil ontmoet. Antheil is een avantgardistische kunstenaar en concertpianist die onder meer draaiende propellers in zijn composities verwerkt. Ook is hij geïnteresseerd in ‘de wetenschap van het vrouwen versieren’. Lamarr ontmoet hem op een feestje en vuurt nieuwsgierig allerlei vragen op hem af. Ze is door hem geïntrigeerd en nodigt hem bij haar thuis uit.

Daar weet hij niet wat hij ziet: de andere kant van de filmster. Hedy heeft een hele ruimte in haar huis ingericht om wetenschappelijke experimenten uit te voeren. Terwijl ze zich ook bezighoudt met het werven van fondsen voor het Amerikaanse leger en zo enorme bedragen binnenhaalt, wordt nu pas een tipje van de sluier van de uitvinder Lamarr opgelicht, want Lamarr is niet tevreden met de beperkte rol van actrice. Ze wil en kan meer. Diverse biografen zeggen dat die passie voortkomt uit de verveling die ze ervaart met haar acteerwerk, maar ook is duidelijk dat ze in intellectueel opzicht gewoon een uitdaging zoekt – dat deed ze als kind ook al. Door het ontdekken om het ontdekken vindt ze een verbeterd stoplicht uit. En een tablet waarmee ze hoopt voor de soldaten in de oorlog gemakkelijk water te veranderen in een bruisend colaatje. Dat bruistablet is geen onverdeeld succes. Ze vindt het zelf smaken naar de pijnstiller Alka-Seltzer.

Maar ook heeft ze contact met de als kluizenaar levende Howard Hughes. Filmproducent, -regisseur, piloot en vliegtuigbouwer Hughes is geobsedeerd door vliegtuigen. Lamarr vindt dat zijn ontwerpen er te vierkant uitzien, koopt een boek met afbeeldingen van snelle vogels en probeert Hughes’ modellen aan te passen met voorbeelden uit de natuur. Hughes gelooft in Lamarr en stelt een hele batterij aan ingenieurs tot haar beschikking om aerodynamischer ontwerpen te bedenken.

Howard Hughes gelooft in Lamarr en stelt een batterij aan ingenieurs tot haar beschikking

Te omslachtig
Nu Amerika met nazi-Duitsland en Japan in oorlog is, is het ook tijd om haar aantekeningen uit Schwarzenau tevoorschijn te halen. Met Antheil kijkt ze nog een keer naar hoe dat zit met die torpedo’s en radiofrequenties en hoe die radiogolven gemakkelijk te saboteren zijn.

Samen vinden ze een systeem uit waarbij gemakkelijk van de ene frequentie naar de andere over te schakelen is, zodat de vijand niet meer zo maar kan inbreken op de frequentie. Dit is haar passie, en ze heeft er zo veel plezier in dat ze er zelfs serieus over nadenkt om haar filmcarrière aan de wilgen te hangen en haar diensten aan te bieden aan de, speciaal voor de oorlog in het leven geroepen National Inventors Council, de Nationale Uitvinders Raad. De Amerikaanse marine echter vindt hun uitvinding dan nog te omslachtig. Lamarr en Antheil zijn hun tijd ver vooruit. In 1941 valt hen niet meer dan een klein artikeltje in The New York Times ten deel, onder de titel: Actress devises ‘Red Hot’ Apparatus for Use in Defense. Over de details wordt verder niets vermeld: te geheim.

In augustus 1942 vraagt ze met Antheil onder de naam Hedy Kiesler Markey patent aan op de uitvinding die bekend staat als een ‘geheim communicatiesysteem’. Achter de schermen zijn wetenschappers laaiend enthousiast. Als in de jaren zestig de eerste schreden worden gezet op het gebied van de informatica, en het ‘frequentie hoppen’ technisch gemakkelijker wordt, wordt hun uitvinding opnieuw uit de kast gehaald. Tijdens de Cubacrisis in 1962 is hun systeem geïmplementeerd in de schepen van de Amerikaanse marine. Het wordt in later jaren in aangepaste vorm wereldwijd bekend als Code Division Multiple Acces (CDMA) en is een essentiële stap op weg naar ons huidige gps-systeem, wifi en bluetooth.

De technologie in onze mobieltjes is mede te danken aan de uitvinding van Hedy Lamarr. Niet dat ze daar zelf veel profijt van heeft. Pas jaren later, in 1997, als haar patent al lang is verlopen, krijgt de dan 83-jarige Lamarr een speciale pioniersprijs van de Electronic Frontier Foundation. Tot een redelijke financiële vergoeding komt het nooit. Ook is zij rond dezelfde tijd de eerste vrouw die de Spirit of Achievement Award krijgt, een prijs die bekend staat als de ‘Oscar van de uitvinders’.

La Lamarr verbergt zich voor haar fans, haat Hollywoodfeestjes en zit liever thuis te knutselen

Kluizenaar
Heeft het verhaal van Hedy Lamarr een gelukkig einde? Nou, nee. Nog één keer schittert ze op het witte doek, als Delilah in Samson and Delilah (1949). De film is een doorslaand succes, de grootste kaskraker van dat jaar. Ze is tegenover acteur Victor Mature de belichaming van de ultieme, exotische verleidster. Zo’n triomf is nooit meer evenaren. Ze probeert het nog in Italië, en nog wat andere films volgen, maar voor het grote publiek is ze verleden tijd.

In totaal trouwt ze zes keer, de laatste keer in 1963 met haar echtscheidingsadvocaat, van wie ze twee jaar later al weer scheidt. Uit het huwelijk met haar derde man, de acteur John Loder, heeft ze twee kinderen: Denise (1945) en Anthony (1947). Ook heeft ze nog een aangenomen zoon, James Lamarr Markey (1939). James zou tijdens haar tweede huwelijk met Gene Markey geadopteerd zijn en er zou geen biologische band tussen hem en Hedy zijn, maar in 2004, vier jaar na haar dood, komen documenten boven water die erop wijzen dat James wel degelijk een onwettig kind van Hedy en haar derde man John Loder is, met wie ze dus klaarblijkelijk al langer een liefdesband had. Als James twaalf is, gaat het zo mis tussen moeder en zoon dat hij wordt overgedragen aan een pleeggezin. Hij zal na een lange gerechtelijke procedure uiteindelijk 50.000 dollar uit haar erfenis krijgen.

In 1966 komen meer kraakjes in het zorgvuldig opgebouwde imago van de wereldster. In dat jaar, dus drie jaar voor het interview met Griffin, wordt ze gearresteerd wegens winkeldiefstal. Dat zal in 1991 nog een keer gebeuren, dan gaat het om oogdruppels en laxeermiddelen. Ook klaagt ze de uitgever van het boek Extasy and me (1966) aan, omdat haar ghostwriter Leo Guild te veel uit zijn duim zou hebben gezogen. Maar Lamarr heeft volledig aan dat boek meegewerkt, dus verliest ze die zaak. Vanaf de jaren zeventig trekt ze zich steeds verder terug uit het openbare leven en sleept nog meer instellingen voor de rechter. In 1974 eist ze zelfs tien miljoen dollar van Warner Bros omdat Mel Brooks haar in de comedy Blazing Saddles ‘Hedley’ Lamarr noemt.

In de jaren daarna, haar uiterlijk misvormd door plastisch chirurgische ingrepen, is haar enige verbinding met de buitenwereld nog de telefoon. Zelfs haar kinderen ziet ze niet meer, ze horen alleen nog haar stem, zoals blijkt uit de documentaire Calling Hedy Lamarr uit 2004. Hedy overlijdt vier jaar voordat die film uitkomt.

En natuurlijk, postuum, als het te laat is, wordt Hedy Lamarr alsnog geëerd. Pas in 2013 krijgt zij haar eigen ster bij de Hollywood Walk of Fame. Een jaar later, in 2014, wordt zij geëerd in de National Inventors Hall of Fame voor haar uitvinding. In 2017 produceert actrice Susan Sarandon Bombshell: The Hedy Lamarr Story. De film wordt juichend onthaald tijdens het Tribeca Film Festival. The New York Times noemt het een van de beste films van dat jaar.

Symbolisch voor Lamarrs leven is misschien wel de manier waarop ze achteraf werd geëerd in haar geboorteplaats Wenen. In 2014, kort voor haar honderdste verjaardag, krijgt ze een prachtig praalgraf op het Zentralfriedhof van de Oostenrijkse hoofdstad, dat wordt onthuld door haar zoon Anthony. Pracht en praal, maar wie ziet haar inhoud nog? Zij zelf. Op de gedenkplaat bij het monument staat een van haar uitspraken: “Films hebben een bepaalde plaats in een bepaald tijdsbestek. Technologie is voor eeuwig.”

Binnenkort speelt de Israëlische actrice Gal Gadot Lamarr in een miniserie die deze uitzonderlijke vrouw hopelijk eer aandoet. Het drama van Hedy Lamarrs leven was dat ze gewoon niet in een hokje was te stoppen terwijl de hele wereld om haar heen dat nog wel deed. Men was gewoon nog niet rijp voor een beeldschone, getalenteerde actrice die ook een briljant wetenschappelijk brein bezat. De vraag is: zouden we dat anno 2020 wel zijn?