Hoe het tij te keren?

Cover van een Franse uitgave van De Protocollen van de Wijzen van Sion

Antisemitisme is een veelkoppig monster, in Oost-Europa ziet het er anders uit dan in West-Europa. Dat monster te lijf gaan blijkt een ingewikkelde puzzel, een strijd die op alle niveaus moet worden gevoerd. Een overzicht.

In het Zweedse Malmö is de Joodse gemeenschap de afgelopen jaren teruggelopen van 1500 naar 500 leden. De kehilla heeft vier mensen in dienst, van wie er twee zijn ingehuurd voor de veiligheid. Waar vier medewerkers zich zouden moeten kunnen inzetten voor de gemeenschap, zijn dat er dus maar twee, want veiligheid boven alles. Maar in tegenstelling tot de Nederlandse, draagt de Zweedse overheid voor slechts 20 tot 25 procent bij aan de beveiliging voor de Joodse gemeenschap. Tel daarbij op dat de sociaaldemocratische burgemeester van de stad de Joodse gemeenschap opriep afstand te nemen van het Israëlische beleid in Gaza, en het is begrijpelijk dat Joden uit Malmö vertrekken. Malmö kent een groot aantal inwoners van niet-Westerse afkomst. De als Jood herkenbare Chabad-rabbijn die leiding geeft aan de gemeenschap heeft inmiddels meer dan honderd (!) keer te maken gehad met antisemitische aanvallen op zijn persoon, van scheldpartijen tot aanslagen op zijn leven. Toen hij op weg was van zijn huis naar de sjoel, heeft men geprobeerd hem te overrijden. Er werd een pragmatische oplossing gevonden: de rabbijn woont nu dichter bij de sjoel. De ontwikkelingen in Zweden aangaande extreemrechts zijn ook zorgelijk. Er wordt gesproken van een groeiend aantal actieve neonazi’s, zo’n duizend staan nu op de radar van de overheid. Toch worden op antiekmarkten in het Scandinavische land nog steeds nazimemorabilia verkocht, zoals posters van nazi’s, naziuniformen en zelfs SS-kwartetten.

Deze en veel andere voorbeelden passeerden de revue tijdens een seminar vorige week in Florence, waar vertegenwoordigers en beleidsmakers uit Europese landen bijeen waren op uitnodiging van Katharina von Schnurbein, de toegewijde coördinator antisemitisme van de Europese Unie. De bijeenkomst was georganiseerd door de European University Institute in samenwerking met het Robert Schuman Centre for Advanced Studies. Wat dit seminar onderscheidde van veel andere conferenties over antisemitisme, was dat voor het eerst álle vormen van antisemitisme werden benoemd. En dat niet alleen, er werden ook oplossingen aangedragen, ook door aanwezige moslims.

Hersenspinsels als ‘Joden willen de wereld overheersen’ zijn nog altijd, overal, aan de orde van de dag

Verschillende vormen
Ronny Naftaniel, vicepresident van CEJI, een Joodse organisatie die strijdt voor een inclusieve, Europese samenleving, zat het eerste programmaonderdeel voor, waarin alle verschillende vormen van antisemitisme werden benoemd. In Oost-Europa, waar de kerk nog steeds veel invloed heeft, voeren oude vormen van antisemitisme de boventoon: Joden zouden verantwoordelijk voor de dood van Jezus en christelijk bloed gebruiken voor hun rituelen. Daarnaast is er veel secondair antisemitisme: ‘Joden gebruiken onze schuldgevoelens’, ‘ik erger me aan de Joden die spreken van Poolse hate crimes’. In Polen is het inmiddels per wet verboden om over de Poolse rol tijdens de Holocaust te spreken, je kunt er tot drie jaar celstraf voor krijgen, terwijl er ver na de Tweede Wereldoorlog nog pogroms in Polen plaatsvonden, toen de nazi’s al lang en breed weg waren. Ook zijn in Oost-Europa complottheorieën zeer gangbaar. De Protocollen van de Wijzen van Sion, een fictief Russisch verslag van een vergadering tussen Joodse leiders die eind negentiende eeuw zou hebben plaatsgevonden in Basel, waarin wordt gesteld dat Joden uit zijn op de wereldmacht, mist nog steeds zijn uitwerking niet. Niet in Oost-Europa, niet in West-Europa, en niet in de Arabische wereld waar het geschrift uitermate populair is, net als Hitlers Mein Kampf. Hersenspinsels als ‘Joden handelen in het geheim’ en ‘Joden willen de wereld overheersen’ zijn nog altijd, overal, aan de orde van de dag. Daar merkte een vertegenwoordiger vanuit Oost-Europese moslimhoek bij aan dat antisemitisme ook wordt misbruikt door politieke partijen in extreemrechtse hoek om moslims zwart te maken. Ook kwam de Engelse situatie aan de orde, onder meer het verbreken van het contact tussen Joodse organisaties en Labour-leider Jeremy Corbyn. Uit onderzoek daar blijkt dat de overgrote meerderheid van de middelbare scholieren tussen de elf en achttien het wel degelijk belangrijk vindt om over de Holocaust te leren, maar 68 procent had geen flauw idee wat antisemitisme inhoudt. Ook in het Verenigd Koninkrijk vinden leraren het moeilijk om hierover les te geven.

Maatschappelijk middenveld
Tijdens het tweede programmaonderdeel, onder leiding van ARD-prominent Richard Schneider (inmiddels geëmigreerd naar Israël), ging het gesprek over een zeer verontrustende ontwikkeling. Namelijk dat antisemitisme inmiddels bon ton is in het hart van onze samenleving, de middenklasse. De Holocaust wordt veroordeeld, en daarmee denken partijen op het sociale middenveld dat de kous af is, terwijl bij velen wel degelijk antisemitisme heerst. Men staat pal achter de uitspraak dat zes miljoen vermoorde Joden (een zeer abstract begrip) een schande is, maar ‘s avonds aan tafel gaat het gewoon weer over ‘de Joodse macht’, merkte een deelnemer op. Secondair antisemitisme – ‘Joden moeten stoppen met zeuren’, ‘Joden kunnen niet vergeven’ – is ook een belangrijk onderdeel. Maar ook: ‘zie wat de Joden nu doen in Gaza, dat is hetzelfde als de Holocaust’. De middenklasse, ook de intellectuele klasse, sluit Joden uit, bijvoorbeeld de Womens March Movement tegen vrouwenhaat.

En ook LGBT+-organisaties willen liever geen openlijk Joodse medestanders. Binnen links Europa gaat dat nog verder, terwijl historisch gezien Joden juist oververtegenwoordigd waren in linkse kringen die streden voor sociale gelijkwaardigheid. Door links worden Joden inmiddels gezien als het ‘witte establishment’. Links ziet zichzelf traditioneel als antiracistisch, dus kan links niet antisemitisch zijn, is de grondhouding. Dat geldt ook voor academici die antisemitisme zien als een eigenschap van de ‘onderlaag’, maar er intussen zelf zeer antisemitische ideeën op nahouden.

Benoem je het niet, dan kan het ook niet worden aangepakt

Onder moslims
Het derde programmaonderdeel ging over bestrijding van antisemitisme onder leden van de moslimgemeenschap, onder leiding van ondergetekende. Hoewel dit beslist niet de enige vorm van antisemitisme is, is het in Europa anno 2018 wel degelijk de meest agressieve. Bij verreweg de meeste dodelijke hate crimes tegen Joden zijn de daders moslims. Onderzoeken waarbij dit wordt verbloemd, zoals het kortgeleden uitgekomen Duitse onderzoek waarbij 95 procent van de hate crimes tegen Joden wordt toegeschreven aan extreemrechts terwijl dat aanwijsbaar onjuist is, doen het probleem geen recht. Benoem je het niet, dan kan het ook niet worden aangepakt. Daarom was dit een waardevol seminar, dat op Twitter de lucht in ging onder de hashtag #noelephantsintheroom (geen olifanten in de kamer). Experts toonden aan hoe geldstromen vanuit Arabische landen richting Europa komen. Dit probleem werd kort daarop bevestigd door berichtgeving bij Nieuwsuur en in het NRC, waar die feiten ook voor een groter publiek aan het licht kwamen. Het conflict tussen Israël en de Palestijnen wordt gebruikt als excuus voor ongebreidelde Jodenhaat, waarbij het woord Joden soms, maar lang niet altijd, wordt vervangen door het woord zionisten

Wat doen we eraan?
Er werd een groot aantal aanbevelingen gedaan, qua niveau variërend van geopolitiek tot individuele contacten, waarvan het NIW er een aantal noteerde. Het is een wenslijst, aanbevelingen die misschien nooit uitkomen, of te laat of niet voldoende. Maar dit was een stap. Laten we hopen dat de tijd ons niet inhaalt.

• De financiering van moskeeën en moslim instanties door Arabische landen moet worden stopgezet. Wie betaalt, bepaalt. Doe onderzoek naar organisaties als de Moslimbroederschap, die in Europa infiltreren. Hoewel veel jonge moslims zelden tot nooit in de moskee komen, zien ze de antisemitische uitspraken die daar worden gedaan wel degelijk als een vrijbrief voor hun acties.
• Treed hard en adequaat op tegen haatzaaien. Ook als dat via de satelliet binnenkomt. Hanteer daarbij eenduidig de regels die gelden in de (Europese) landen waar het binnenkomt en niet die van het land die het uitzendt.
• Op sociale media moet de eigen gedragscode aangaande haatzaaien strenger worden nageleefd.
• Geef meer positieve informatie, zoals over de bijdrage die Joden hebben geleverd aan de westerse samenleving.
• Regeringen moeten stoppen met wegkijken. Als er een antisemitische daad wordt verricht, benoem die dan als zodanig en veroordeel het in ferme bewoordingen.
• Geef duidelijk weerwoord aan complottheorieën. Daar is actieve burgerparticipatie voor nodig, burgers die dat soort theorieën tegenspreken en naar het rijk der fabelen verwijzen.
• Leer al jong wat het begrip ‘burgerschap’ inhoudt. Wat de normen en waarden zijn waarmee we leven, zodat we kunnen blijven samenleven.
• Sluit moslimgemeenschappen niet in hun geheel uit. Daarmee werk je antisemitisme in de hand en polariseer je.
• Maak gebruik van religieuze leiders die in de kern van hun gemeenschap zitten en ga daarmee samenwerkingsprojecten aan.
• Lokale leiders, zoals burgemeesters, moeten leiderschap tonen: ‘Ik sta dit niet toe in mijn stad’.
• Blijf een-op-een de dialoog aangaan en betrek daar ook bijvoorbeeld ouders en andere leiders van de gemeenschap bij.