Een normale rabbijn is erev (ingaande) Rosj Hasjana uitgebreid bezig zijn toespraken aan het voorbereiden voor de synagogediensten. Los daarvan zal hij zijn echtgenote bijstaan met de voorbereiding van de uitgebreide en feestelijke jom-tovmaaltijden waarbij uiteraard gasten aanwezig zullen zijn en omdat de gewone dagelijkse rabbinale beslommeringen ook doorgaan, zit zijn dagje wel vol.
Anders verging het mij maandag, de dag voor Rosj Hasjana. Om 11:00 uur werd ik in de Bijlhouwerstraat te Utrecht verwacht bij de ingang van het Natuurkundig Laboratorium, voor de onthulling van een stolperstein ter nagedachtenis aan professor L.S. Ornstein. In mei 1941 overleed deze hoogbegaafde wetenschapper die in het collegejaar 1931-1932 rector magnificus was van de Utrechtse universiteit, hij was medeoprichter van de Nederlandse Natuurkundige Vereniging en genoot grote mondiale bekendheid als directeur van het Fysisch Laboratorium. Maar tijdens de bezetting kwam aan zijn carrière een abrupt einde. Door zijn collega’s werd hij als hoogleraar en directeur van ‘zijn’ Fysisch Laboratorium ontslagen, niet vanwege disfunctioneren, niet vanwege bezuiniging, zelfs niet omdat hij een gedreven zionist was. Neen, zijn enige zonde was: hij was een Jood! Onder grote belangstelling werd hij op de Joodse begraafplaats te Utrecht ter aarde besteld. Kennelijk bestond er toen ook al meer respect voor dode Joden dan voor levende Joden, flitste door mijn hoofd, een gedachte die ik vandaag de dag ook regelmatig hoor vanuit de brede Joodse gemeenschap. Interessant trouwens dat toentertijd zionisme nog geen misdaad was …
De stolperstein werd geplaatst door een achterkleindochter van de hoogleraar, samen met de burgemeester van Utrecht Sharon Dijksma. Het was goed te zien dat de Utrechtse universiteit en de huidige leiding van het Fysisch Laboratorium goed en op hoog niveau vertegenwoordigd waren. Een teken van respect naar de eens internationaal befaamde en geliefde wetenschapper en tegelijkertijd, misschien wel onbedoeld, een indirect protest tegen zijn vroegtijdig ontslag door zijn eigen collega’s, zijn vrienden en zijn eigen studenten. Ornstein was niet in mei 1941 overleden, neen, hij was bezweken. Bezweken van pijn en van verdriet vanwege zijn ontslag. Op zijn grafzerk staat zijn Joodse naam: Arjeh Salomon zoon van Natan. De vertaling van Arjeh is ‘leeuw’. Ornstein was als een leeuw, de koning der dieren. Hij was wetenschappelijk vergelijkbaar met een koning, een topper die hoog boven de gemiddelde fysicus uitstak. Koning Salomon was het summum van wijsheid en de naam Natan, van wie Ornstein een zoon was, betekent ‘geschenk’. Hij was een geschenk voor de wetenschap en dus ook voor zijn Utrechtse Universiteit en zijn Fysisch Laboratorium.
Maar op zijn grafzerk staat nog iets, behalve data en namen: Wees sterk en laten we elkaar krachtig maken! In mijn toespraakje refereerde ik aan die tekst. In de jaren ’40-’45 bleek de vijf procent heldhaftige verzetsstrijders, die sterk bleven, niet bij machte om de meute de goede kant op te krijgen. Het was die andere vijf procent die met de nazi’s collaboreerde, die richtingbepalend was voor de grote meute, de immer volgende kudde. En zo kon dus de eens gevierde Ornstein door zijn eigen mensen worden ontslagen, omdat hij Jood was. Ik hoop dat in mijn woorden de waarschuwing naar het heden, ook op universiteiten, is overgekomen. En als mijn waarschuwende boodschap is gehoord, hoop ik dat die boodschap verder zal reiken dan louter en alleen gehoord.
In het Jiddisj bestaat het woord herren, dat horen betekent, en een woord derherren. Horen is oppervlakkig, je hebt iets gehoord, maar de boodschap is niet overgekomen. Derherren betekent dat hetgeen je hebt gehoord ook tot je is doorgedrongen. En dat was precies waarop het aankwam op Rosj Hasjana. Niet alleen woorden van de gebeden uitspreken, niet alleen prachtige gedachten horen over hoe tot inkeer te komen, onder de indruk te zijn van een mooie toespraak of een ontroerende melodie. De Bijbelse Rosj Hasjana-oproep om jezelf en met jezelf ook je omgeving te verbeteren, moet landen, binnenkomen en zichtbaar resultaat opleveren.
Meer dan vorige jaren is er op Rosj Hasjana aan G’d gesmeekt om sjalom. Sjalom in Israël, sjalom buiten Israël, sjalom op universiteiten, sjalom voor ieder schepsel op onze nogal gecompliceerde aardbol, sjalom ook in jezelf, rust … rust … kunnen nuanceren … geen kuddegedrag!
