Volgens een bekende witz ging God voordat hij de Joden de tien geboden gaf, verschillende volkeren af met de vraag of zij geïnteresseerd waren in een gebod. Aan de Egyptenaren wilde hij graag het verbod op overspel geven, maar zij pasten, omdat, zoals zij zeiden, hun weekenden dan naar de knoppen zouden gaan. De Assyriërs wilde hij graag het verbod op stelen geven, maar ook zij bedankten, omdat dit hun economie ten gronde zou richten. Uiteindelijk kwam God bij de Joden uit. “Hoeveel kost zo’n gebod?” vroegen zij. “Niets,” antwoordde God, waarop de Joden zeiden: “Oké, doe er dan maar tien.”
Deze witz is toepasselijk voor deze tijd van het jaar, want het is nu, precies zeven weken na Pesach, alweer Sjavoeot. Op dit feest, dat samen met Pesach en Soekot behoort tot de sjalosj regaliem (pelgrimsfeesten), wordt aandacht besteed aan de ontvangst van de Tora door het Joodse volk. Het is om deze reden dat in sjoel traditiegetrouw de tien geboden worden gelezen, en het feest ook wel zman matan torateenoe, de tijd van de Tora genoemd wordt.
Zonder te weten wat de Tora inhoudt, zeiden de Joden meteen ja
Een belangrijk thema bij de ontvangst van de Tora is naäsee wenisjma, dat zoveel betekent als ‘we zullen doen en we zullen horen’. Het wordt veelal begrepen als het omgekeerde van wat een mens meestal behoort te doen, namelijk voordat hij ergens aan begint, erover nadenken. De Joden waagden op dit punt echter een sprong van vertrouwen: zonder te weten wat die Tora precies zou inhouden en of ze eraan zouden kunnen voldoen, zeiden ze ja.
Megillat Ruth
Naast de viering van de ontvangst van de Tora is Sjavoeot een pelgrimsfeest. Tot aan de verwoesting van de tweede tempel in het jaar 70 gingen de Israëlieten in deze dagen op pelgrimstocht naar Jeruzalem, waar ze onder andere het eerste fruit van de oogst (bikoeriem) offerden.
Op Sjavoeot wordt van oudsher het boek Ruth gelezen. Het is net als het boek Ester eigenlijk een rol, een megilla. Het vertelt het verhaal van Ruth, schoondochter van de uit Kanaän afkomstige Naomi, die zich met haar man en twee zoons vanwege een hongersnood in het buurland Moab heeft gevestigd. Wanneer haar man en twee zoons komen te overlijden, laat Naomi weten dat Ruth en haar andere schoondochter Orpah, vrij zijn naar hun ouderlijk huis terug te keren en daar een nieuw leven op te bouwen.
In eerste instantie willen beiden met Naomi mee, maar uiteindelijk vertrekt Orpah toch. Ruth blijft vasthoudend. Ze zegt tegen haar schoonmoeder Naomi: “Waar u gaat, zal ik gaan, en waar u verblijft, zal ik verblijven. Uw volk zal mijn volk zijn, en uw God mijn God.” Daarop trekken de twee vrouwen naar Bethlehem. Om in het levensonderhoud van haarzelf en haar schoonmoeder te voorzien, begint Ruth met aren lezen. Dat is een eeuwenoude vorm van armenzorg, waarbij armen het recht krijgen tijdens de oogst achterbleven rogge of tarwe te verzamelen, een regel die al in Wajikra/Leviticus staat.
Landeigenaar Boaz raakt onder de indruk van de loyale Ruth en trouwt na enkele omwegen met haar. Dat is niet zo vanzelfsprekend, gezien de moeizame relatie tussen de Moabieten en het Joodse volk in Bijbelse tijden. Ruth zou het boegbeeld van de geer, de Joodse bekeerling worden: zoals Naomi haar schoondochter in eerste instantie ontmoedigt om met haar mee te gaan, wordt geriem ook eerst drie keer verteld dat ze het pad van het jodendom maar beter niet kunnen bewandelen en het beste kunnen proberen gewoon een goed mens te zijn. Ook voor de bekeerlingen geldt naäsee wenisjma: je kunt niet helemaal overzien waar je aan begint als je de mitswot op je neemt. De logica is niet altijd zichtbaar, maar je vertrouwt erop dat het goed zal komen. Belangrijk is dat Ruth de overgrootmoeder van koning David worden.
De Tora als moedermelk
Een bekend gebruik op Sjavoeot is het nuttigen van een melkkostmaaltijd. De redenen hiervoor variëren van academisch tot esoterisch. Een wetenschappelijke uitleg is bijvoorbeeld dat melkproducten van oudsher gegeten werden op feesten in het oogstseizoen, omdat er dan veel kaas werd geproduceerd. Volgens een andere uitleg hebben we met de ontvangst van de Tora de kasjroetregels gekregen. Toen de Joden terugkwamen van de berg Sinaï hadden ze nog geen koosjer geslacht vlees, waardoor ze aangewezen waren op een melkkostmaaltijd. Weer een andere uitleg is dat de Joden bij het ontvangen van de Tora vergeleken konden worden met pasgeborenen – onbeschreven blaadjes – die moedermelk nodig hadden. De Tora is dan, volgens deze vrome interpretatie, de ‘moedermelk van de Joden’.
Op de feestdis staan de bekende cheesecake, blintses, kaas-kreplach en gedroogde vruchten. In sommige Sefardische gemeenschappen is het traditie de gerechten met rozenwater te bereiden. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat Sjavoeot in de lente valt, de tijd waarin planten en bloemen in bloei staan. Bloemen spelen sowieso een belangrijke rol in het feest, aangezien de berg Sinaï bezaaid zou zijn geweest met bloemen op de dag dat het Joodse volk de Tora ontving.
Bloemen spelen een belangrijke rol in de viering van de eerste oogst
In deze tijd, waarin koken bijna tot kunstvorm verheven is, zijn er heel wat nieuwe gerechten bijgekomen op de sjavoeottafel. Vooral de Amerikanen zijn inventief. Zo is er de ‘couscous mac and cheese’, een mix tussen de Israëlische keuken en de klassieke Amerikaanse luiezondagmacaroni met cheddarsaus. Van de befaamde kaastaart bestaan ook tal van moderne varianten: zo is er de oreo-cheesecake, gemaakt met de bekende koekjes, de ristretto-cheesecake met koffie en de kaastaart die niet in de oven hoeft. Bij de kille Bendigamos in Amsterdam is het inmiddels traditie om op Sjavoeot een heuse cheesecakeproeverij te houden.
De leernacht
Een ander bekend gebruik op Sjavoeot is om de gehele nacht op te blijven en te lernen. Dit wordt ook wel tikoen leil Sjavoeot genoemd en gaat terug tot de kabbalisten in de zestiende eeuw. Wat er dan zoal geleerd wordt? Nou, stukken van de mondelinge en schriftelijke Tora, delen uit de Zohar en een samenvatting van de 613 mitswot. Volgens één midrasj (Tora-interpretatie) is de reden voor het houden van de leernacht dat het Joodse volk zich na ontvangst van de Tora verslapen had, waardoor God op zijn uitverkoren volk moest wachten. Om dit goed te maken werd besloten met Sjavoeot op te blijven.
Sjavoeot wordt gezien als een van de minst gevierde feestdagen onder Joden. Dit zou komen doordat er geen duidelijke gebruiken mee gepaard gaan, zoals het aansteken van kaarsjes (Chanoeka) en het eten van matses (Pesach). Ook liggen er geen verhalen van geweken gevaar aan ten grondslag, zoals de uittocht uit Egypte (opnieuw Pesach) of het ontkomen aan een vreselijk collectief lot (Poeriem). En misschien komt het ook wel doordat veel mensen nog een beetje moe zijn van Pesach. Wellicht kan het feest meer gevierd worden als we bedenken dat het Joodse volk op deze dag volmondig ‘ja’ heeft gezegd tegen Gods Tora, een boek dat nog lang niet zo gemakkelijk is, maar wel mooie en belangrijke morele waarden op de agenda heeft gezet. Lees nog maar eens het verhaal over aren lezen in het boek Ruth. En natuurlijk helpt zo’n overheerlijk stukje kaastaart altijd.
Foto boven: Francesco Hayez, Ruth (1853). Dit is de gekuiste versie van het origineel met ontbloot bovenlijf
Abonneer op het NIW
