‘We hebben ons vergist’

Reera Esmaeilion was een meisje van negen, met alle dromen en fantasieën van elke negenjarige. Tot ze op 8 januari 2020 samen met haar moeder in Teheran aan boord ging van de Boeing 737-800 van Ukraine International Airlines, op weg terug naar Canada. Kort daarvoor had het ayatollahregime een ballistische raket afgevuurd op een Amerikaanse basis in Irak als vergelding voor de liquidatie van zijn terreurbaas Qasem Soleimani. Om een reactie zoveel mogelijk te belemmeren, sloot het regime het luchtruim opzettelijk niet. Vervolgens haalde de Islamitische Revolutionaire Garde direct na het opstijgen de Oekraïense Boeing met twee luchtdoelraketten uit de lucht. Alle 176 passagiers vonden de dood, onder wie Reera en haar moeder. 

De verklaringen van het regime veranderden met het uur. Eerst hadden de Amerikanen het gedaan, toen ging het om een technisch defect en ten slotte gaf men toe: “We hebben ons vergist.” De jaren na het incident stonden in het teken van intimidatie en zelfs arrestatie en marteling van de nabestaanden, om hun het zwijgen op te leggen en herdenkingen tegen te houden. Het is een van de voorbeelden hoe het theocratische regime in Iran werkt.

Karbala

De machthebbers in Iran zijn aanhangers van het sjiisme, een afsplitsing in de islam waarvan de wortels teruggaan naar de opvolgingstwisten na de dood van profeet Mohammed in de zevende eeuw. De sekte is in de zestiende eeuw vanuit Libanon geïmporteerd en uitgeroepen tot staatsgodsdienst. Zo wilden de leiders weerstand bieden aan de aspiraties van het soennitische Ottomaanse Rijk, dat alle moslims wilde vertegenwoordigen.  

Volgens de sjiieten is de schoonzoon van Mohammed, imam Ali, de rechtmatige opvolger van de profeet. Ali kreeg pas na drie anderen die positie, maar werd kort daarna bij een aanslag vermoord. Toen diens zoon Hoessein die positie opeiste, werden ook hij en zijn 72 medestanders door een overweldigde legermacht onder de voet gelopen en vermoord. Die Slag bij Karbala wordt nog altijd groots herdacht en vormt de kern van de sjiitische ideologie: een bewust gekozen dood in de strijd voor een rechtschapen, heilig doel leidt naar het paradijs. Martelaarschap is voor sjiieten het hoogst bereikbare in het aardse bestaan.

Natuurlijk kent ook het sjiisme allerlei richtingen. Elke stroming ziet een andere erfopvolger van Mohammed als de enige echte. De zogeheten twaalver sjiieten vormen de grootste groep, zo’n tien procent van alle moslims. Zij vinden dat er na Mohammeds zoon Ali nog twaalf legitieme imams zijn geweest. De twaalfde is Mahdi, geboren in 868. Hij is de ‘verborgen imam’, hij is er wel maar je ziet hem niet. De Mahdi zal pas verschijnen bij het einde der tijden om rechtvaardigheid en verlossing te brengen. 

Mahdi is de verborgen imam: hij is er wel, maar je ziet hem niet

Volgens sommige extremisten kan zijn wederkomst worden bespoedigd door de wereld in chaos te storten. Dit is een populaire overtuiging bij de leiders van Iran. Het sektarische karakter van het sjiisme met zijn apocalyptische verlossingsideaal maakt het populair onder revolutionaire linkse bewegingen. En dat is precies wat er in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw in Iran gebeurde.

Linkse intellectuelen

“We moeten mensen ervan bewust maken dat de Joden en hun westerse beschermheren tegen het principe van de islam zijn en een Joodse wereldregering willen vestigen. Omdat ze een ijverig en kwaadaardig volk zijn, vrees ik dat ze […] op een dag hun doel zullen bereiken. Met andere woorden, onze zwakheid zou een dag voort kunnen brengen waarop een Joodse gouverneur ons regeert.”

Het was 1970, pas 25 jaar na de Holocaust, toen ayatollah Khomeini deze tekst publiceerde in het essay Islamitische regering. Daarin zette hij zijn doctrine uiteen: de sjiitische geestelijkheid vertolkt onder zijn leiding de wetten van Allah en leidt de oemma, de wereldwijde gemeenschap der moslims. Acht jaar later, toen zijn ster rijzende was als de leider van de islamitische revolutie in Iran, organiseerde de Franse Parti Socialiste een steunbetuiging voor de ayatollah, die in Parijs in ballingschap leefde. William Sullivan, de Amerikaanse ambassadeur in Teheran, noemde hem ‘een Ghandi’. Filosoof Jacques Madaule schreef: “Zijn beweging opent de deur naar de toekomst van de mensheid.” En de dichter Jean Genet, die later samen met de filosofen Jean-Paul Sartre en Michel Foucault Teheran zou bezoeken, verklaarde de reden van zijn sympathie voor Khomeini: “Omdat hij het heeft aangedurfd het op te nemen tegen het Westen.” 

Haat jegens de westerse liberale waarden blijkt de gemene deler te zijn van linkse intellectuelen en het islamisme. En omdat haat blind maakt, zagen deze intellectuelen de pest van het fascisme en het antisemitisme niet. Of ze zagen het wel, maar keken bewust de andere kant op. 

Alternatief

De Iraanse revolutie van 1979 betekende het einde van vijftig jaar modernisering van het voormalige Perzië. Een periode waarin de heropbouw van Iran met de harde hand werd opgelegd aan de bevolking. Iran was een in verval geraakt rijk met een glorieus verleden, dat een speelbal was geworden van Rusland en Groot-Brittannië. De Pahlavi-dynastie (1925–1979) had over het hoofd gezien dat economische modernisering geen solide basis heeft zonder een culturele modernisering. En dat laatste is alleen mogelijk als een samenleving zichzelf op democratische wijze heruitvindt. 

De Pahlavi’s maakten in hun repressie een uitzondering voor het goedgeorganiseerde netwerk van de moskeeën. De geestelijken die daar aan het roer stonden, boden een spiritueel alternatief voor de leegte die radicale hervormingen van de sjah veroorzaakten. Toen Mohammed Reza Pahlavi in het najaar van 1978 op tv zijn spijt betuigde en zei ‘de stem van het volk gehoord te hebben’, was het al te laat. De Amerikanen waren al in Parijs aan het onderhandelen met ayatollah Khomeini. In hun fantasiewereld zou de islam als staatsvorm een obstakel vormen tegen de ambities van de Sovjet-Unie om de Perzische golf te bereiken. Ze verhinderden het leger in te grijpen en streefden naar ‘de-escalatie’ (waar hebben we dit woord eerder gehoord?) en een vreedzame overgang.   

Slechts een op de vijf Iraniërs staat achter het politieke systeem van de sjiitische ayatollahs

Iran pleegde dat jaar zelfmoord. Bij het eerste referendum van het nieuwe bewind was de vraag: “Islamitische republiek, ja of nee?” Hoewel niemand wist wat een islamitische republiek inhield, stemde bijna iedereen ‘ja’. Op grond van een recente wetenschappelijke enquête blijkt dat 81 procent van de Iraniërs nu geen islamitische republiek wil. Dit percentage stijgt naar 99 procent als vraag wordt gesteld aan de miljoenen Iraniërs die sinds 1979 het land zijn ontvlucht. Een opiniepeiling uit 2020 liet zien dat 15 procent van de Iraniërs zichzelf beschouwt als atheïst of agnost. Slechts een derde gelooft in een leven na de dood, en slechts een op de vijf Iraniërs staat achter het politieke systeem. Dat komt vrijwel overeen met de opkomst van 25 procent bij de laatste ‘verkiezingen’ voor een nieuwe president. 

In memoriam

Onder de recentelijk door Israël uitgeschakelde militaire topmannen van het regime vallen twee namen op: Amir-Ali Hadjizadeh, verantwoordelijk voor het raketprogramma, en Hossein Salami, het hoofd van de Islamitische Revolutionaire Garde. Beiden werden door een Canadese rechtbank aangewezen als hoofdverdachten van het neerhalen van de Oekraïense Boeing in 2020. 

Reera Esmaeilion mocht niet ouder worden dan negen jaar. De dag lijkt te naderen waarop zij en de duizenden andere Reera’s die door het antisemitische regime niet oud mochten worden in een vrij Iran, in memoriam herdacht kunnen worden. Mede dankzij de Joodse staat zijn de voortekenen niet ongunstig.

––––––––––––––––––––––––––––

Keyvan Shahbazi is cultureel psycholoog en schrijver. Dit artikel is gebaseerd op zijn recent verschenen boek De prijs van vrijheid.