Zaans Zilver

Dit artikel verscheen eerder in NIW 26, 5779/ 2019.

Tijdens onderzoek naar de geschiedenis van de Zaanstreek stuitten wij op de familie Vet, die belangrijk is geweest voor de Zaanse zilversmeedkunst, en besloten we die geschiedenis op papier te zetten. Ruim een eeuw lang was de Joodse zilversmedenfamilie een begrip in de Zaanstreek, een familiegeschiedenis die uitvoerig wordt beschreven in Zilveren meesterwerken uit de Zaanstreek, ons boek dat deze week verschijnt.

De eerste vermelding van een voorouder van de familie is te vinden in het Stadsarchief van Amsterdam: op 1 februari 1698 trouwde kleerverkoper Levij Wolff van Ticotin met Hanna Abrams van Hamburg. Ticotin, tegenwoordig Tykocin, is een stadje in Noordoost-Polen dat in de zeventiende eeuw een groot aantal Joodse inwoners had. De streek werd in die tijd geteisterd door Oekraïense Kozakkenlegers uit het zuiden en Russen uit het oosten. Bovendien waren grote delen van het land verwoest door de Zweden, die vreselijk huishielden in de landen rond de Oostzee; de Polen leren nog altijd op school over ‘de Zweedse zondvloed’. Ook Tykocin werd zwaar getroffen, de Joodse bevolking werd nagenoeg uitgeroeid. Levij Wolff vluchtte naar Amsterdam, zoals zoveel Joden uit Oost- en Midden-Europa in zijn tijd. Een kleine eeuw eerder was er in Amsterdam ook al een toevloed van Spaanse en Portugese Joden geweest. In de jaren 1672-1700 groeide het aantal Joden in Amsterdam van 2.500 naar 10.000, daarmee was het de grootste Joodse gemeenschap in Europa.

Toen Levij Wolff in Amsterdam aankwam, vestigde hij zich op het eiland Uilenburg. Hij hield zich staande als venter van kleren op straat, aangezien veel gilden waren gesloten voor Joden, waardoor zij de meeste beroepen niet konden uitoefenen. Naast de straathandel kon er gewerkt worden in beroepen die te maken hadden met de Joodse godsdienst, zoals de rituele slacht, het verkopen van koosjer vlees en het bakken van matses.

Staatsloten
De generaties na Levij Wolff verging het goed als verkopers in Amsterdam. Ze werkten zich op tot ‘loterijsplitters’, mensen die gemachtigd waren staatsloten uit te schrijven of in delen te verkopen. Ze kochten huizen in Amsterdam en breidden hun werkterrein aan het einde van de achttiende eeuw uit naar het nabijgelegen Zaandam, waar ze een pand kochten, dat waarschijnlijk dienst deed als administratiekantoor en woning. Wolf Levie, de vierde generatie, werd geboren in Amsterdam in 1761 en woonde met zijn kinderrijke gezin in de volle Batavierstraat in Amsterdam. Bij de Joodse volkstelling van 1795 wordt vermeld: ‘De volkrijkheid in de Joodenbuurt is op sommige plaatsen zo groot, ieder plekje, tot op de vliering toe, met zoo veele menschen bezet, de onbescheidenheid van veelen dier natie in dergelyke huizen, was van dien aart, dat alle de wijkmeesters niet hebben durven instaan, dat er aldaar ook niet enkele menschen, kinders vooral, over het hoofd zyn gezien geworden’.

Familiebedrijf
Toen de woonsituatie nog verder verslechterde, besloot Wolf Levie rond 1815 het huis in de Batavierstraat te verlaten en met zijn gezin naar Zaandam te verhuizen. Bij deze woning op het Zeijlpad in Westzaandam begon zijn jongste zoon Mozes Wolf Vet in 1832 een handel in goud- en zilverwerken. Dit werd het begin van het familiebedrijf dat 110 jaar zou bestaan.

Het Zeijlpad liep langs de Voorsloot, die tussen 1856 en 1861 gedempt werd om plaats te maken voor een brede promenade die Gedempte Gracht ging heten, tegenwoordig de bekendste winkelstraat in het Zaanse.

In de walhuisjes tegenover de woningen waren in 1832 diverse bedrijven gevestigd: behalve de winkel in goud- en zilverwerken van Mozes Wolf Vet onder meer een schoenmakerij, houthandel, zeilmakerij, huisschilder, papiermakerij en turfschuur.

In 1864 speelde de familie Vet een belangrijke rol bij het inzamelen van fondsen om een nieuwe synagoge te bouwen aan de Gedempte Gracht. Mozes Wolf was een van de drie leggers van de eerste steen. Gedurende meerdere generaties was er altijd wel een familielid óf penningmeester óf lid van de kerkenraad. Deze synagoge zal overigens binnenkort worden gerestaureerd. Momenteel zitten er nog winkelpanden in, maar na de restauratie zal het een culturele bestemming krijgen. 

Bij verschillende historische gebeurtenissen in de Zaanstreek was de familie Vet nauw betrokken, zoals de grote stadsbrand in Zaandam van 1858, het dempen van de Voorsloot, de Tsaar Peterfeesten in 1897, het bezoek van koningin Wilhelmina in 1908 en de onthulling van het standbeeld van tsaar Peter in 1911.

In 1932 werd een nieuwe winkel van de zilversmeden S.I. Vet & Zn gebouwd aan de Gedempte Gracht 16 in Zaandam. Bij de opening beschrijft een verslaggever van Het Weekblad het uitvoerig: de gevel is gedecoreerd met de beste kwaliteit natuursteen en afgewerkt met bronzen lijsten en antiek gekleurd glas in lood in teakhouten frames. 

De vitrines van de winkel zijn uitgevoerd met een raamwerk van brons en ijzer in mahoniehouten omlijstingen waarin prachtige esdoorn panelen zijn gevat.

Bij de opening van deze nieuwe winkel bestond het familiebedrijf van Vet honderd jaar. Het stond in de Zaanstreek zeer goed aangeschreven, mede door de 21 schitterende zilveren meesterwerken die geschonken zijn aan onder anderen koningin Wilhelmina, tsaar Nicolaas II, directeuren van bekende Zaanse bedrijven en de gemeente Zaandam. Bewoners van de Zaanstreek en ver daarbuiten brachten een bezoek aan de winkel alsof het een toeristische attractie was. Kinderen die in die tijd aan de hand van hun ouders de winkel bezochten kunnen zich zelfs nu, na tachtig jaar, de winkel nog herinneren. Zo schreef de 88-jarige heer Remmet Ouwejan ons: “Dikwijls nam mijn vader mij mee tijdens een ochtendwandelingetje over de Gedempte Gracht. Ik was zes à zeven jaar. Zodra ik de winkel zag, stond ik als klein kind stil bij een van de vier etalages die de zilverzaak telde. Ik bewonderde niet alleen de twinkeling in het zilver dat achter de etalageruit was opgesteld, ik was ook verbaasd over de verbinding tussen de glazen zijkant en de voorruit, met daartussen een schuine glasstrook.”

Met deze winkel zou de firma vereeuwigd worden, was de algemene verwachting. Maar het liep anders. In 1942 werd de winkel abrupt gesloten. De herinneringen aan dit prachtige bedrijf zijn door de tand des tijds uit het geheugen van de Zaankanters gewist.

Meesterwerken
De ruggengraat van het boek Zilveren meesterwerken uit de Zaanstreek vormen de 21 kunststukjes die in opdracht geproduceerd zijn voor bijzondere gelegenheden. Vaak werd er een zilveren model gemaakt van het gebouw waarmee een bedrijf ooit begonnen was, dat vervolgens geschonken werd bij een jubileum of directeursafscheid. Van al die bedrijven wordt in het boek kort de geschiedenis beschreven die vooraf ging aan de schenking.

Het allereerste meesterwerk is gemaakt in 1902 door Wolf Salomon Vet. Het is een model van de zogenaamde Bullekerk en trok veel aandacht omdat het gedurende enkele jaren in de vitrine van de winkel aan de Westzijde heeft gestaan. De firma liet een pentekening van de kerk maken en gebruikte deze als logo op haar briefpapier, op verpakkingen en in advertenties. In 1908 kocht het gemeentebestuur van Zaandam het meesterwerk, om het te schenken aan koningin Wilhelmina ter gelegenheid van haar bezoek aan Zaandam. Negentig jaar is dit werk in depot opgeslagen geweest bij het Koninklijk Huis en wij zijn in de gelegenheid gesteld om er foto’s van te maken. 

Ook het tweede meesterwerk is door het gemeentebestuur van Zaandam besteld. Tsaar Nicolaas II schonk in 1911 een standbeeld van tsaar Peter de Grote aan de stad Zaandam. Als tegenprestatie heeft het gemeentebestuur door de firma Vet een zilveren model laten maken van het Czaar Peterhuisje, het Zaanse huis waar tsaar Peter in 1697 enkele dagen doorbracht. Burgemeester Elias reisde naar Sint-Petersburg af om dit stuk persoonlijk aan tsaar Nicolaas II te overhandigen. Door de publiciteit die dit opleverde volgden opdrachten van bedrijven uit de gehele Zaanstreek, Amsterdam en Utrecht. Vermeldenswaard is ook de molen die in 1921 door de supportersvereniging Rood-Wit bij de firma Vet besteld werd om aan voetbalclub ZFC te schenken ten gunste van het kampioenschap en promotie naar de overgangsklasse. De voetbalvereniging besloot jaarlijks een toernooi te organiseren, met de molen als wisselprijs. In de volksmond stond het dan ook al snel bekend als het ‘molentoernooi’.

De zilveren molen werd in de Zaanlandsche Courant gedetailleerd beschreven: “Het beeld van deze molen, dat wij ter vergelijking plaatsten naast de doodgewone etagère molentjes van zilver, die wij zoo vaak in de uitstalkasten vonden, is af! Zelfs het glaswerk, de rietbedekking, de volkomen zuivere weergave van den steiger, de kettingen en haken, waarmee de molen verkruid moet worden, alle gegevens zijn zoodanig geïmiteerd, dat hier een van de best geslaagde en fraaiste proeven op dit gebied te bewonderen valt.” Het werk moet goed herkenbaar zijn omdat op de windwijzer een voetbalspeler is gemonteerd. Desondanks is dit een van de modellen die we nog niet gevonden hebben.

Tussen 1832 en 1932 groeide de firma gestaag uit tot een gerenommeerd familiebedrijf met grote bekendheid, vooral in de Zaanstreek. De maatschappelijke betrokkenheid van het bedrijf droeg daaraan zeker bij. Die groei stagneerde echter na de opening van de nieuwe winkel in 1932. Dat had niets te maken met de winkel, maar alles met de wereldwijde economische crisis en later het feit dat de familie Joods was. Zaandam was de eerste Nederlandse stad die ‘judenfrei’ gemaakt werd. Op zaterdag 17 januari 1942 werd de familie Vet gedwongen de winkel definitief te verlaten. Ze mochten ieder slechts één koffertje met persoonlijke bezittingen meenemen bij hun vertrek naar Amsterdam. Arnold Vet trok op die ijzig koude ochtend voor het laatst de grote bronzen winkeldeur achter zich dicht. De winkel bleef onbeheerd achter, net als de werkplaats en de twee bovenwoningen vol inboedel.

Zaandam was de eerste Nederlandse stad die ‘judenfrei’ gemaakt werd

De bedrijfsadministratie is tijdens de oorlog verloren gegaan, maar na uitgebreid onderzoek is nog zoveel informatie ontdekt dat de laatste jaren van het familiebedrijf nauwkeurig beschreven konden worden. Het maakt ook duidelijk welk een verlies het abrupte einde van deze firma voor de Zaanstreek is geweest.

Tijdsbeeld
Zilveren meesterwerken uit de Zaanstreek is een lijvig boekwerk in grootformaat dat een tijdsbeeld schetst van het Joodse leven door de eeuwen heen, met als hoogtepunt de 21 meesterwerken die deze zilversmedenfamilie produceerde in de periode 1902-1939.

De firma S.I. Vet & Zn. nodigde regelmatig verslaggevers uit om in hun werkplaats de nieuwe meesterwerken met eigen ogen te bekijken, ze kregen daarbij een uitgebreide toelichting. Dankzij de verhalen die vervolgens in de kranten verschenen is veel informatie bewaard gebleven. Van de 21 beschreven meesterwerken zijn er zeventien getraceerd en gefotografeerd. De beschrijvingen uit de kranten zijn integraal opgenomen en worden vergezeld van bijpassende illustraties. Op deze manier krijgt de lezer de zilveren meesterwerken te zien door de ogen van toen.

De familie Vet heeft de Holocaust niet overleefd en daarmee is een abrupt einde gekomen aan de zilversmeedkunst als Zaanse industrie. Bijna tachtig jaar later zijn er nauwelijks nog mensen die hier herinneringen aan hebben. 

Zilveren meesterwerken uit de Zaanstreek, een historische biografie van de Joodse zilversmedenfamilie S.I. Vet & Zn., Uitgeverij Gopher Harderwijk, verschijnt 7 april, €29,95 bij voorintekening via www.zaansezilversmeden. nl, daarna €39,95.

Jeanne J. Douwes is geboren en getogen Zaankanter. Arno J. Bruitsman is expert op het gebied van antiek Nederlands zilver.