Adembenemend portret

Dit is de realiteit: bijna iedereen weet hoe T.E. Lawrence er in de film Lawrence of Arabia uitzag, bijna niemand kent zijn werkelijke uiterlijk. In de loop van de decennia werd het gezicht van Peter O’Toole dat van de woestijnveroverende Brit uit de Eerste Wereldoorlog. Van dit fenomeen zijn meer voorbeelden: George C. Scott als generaal George S. Patton of – verder terug in de tijd – Kirk Douglas als Spartacus. Nergens is de hoofdrolspeler zo cruciaal als in het genre van de biopic, de verfilmde biografie. 

En dit is een gewaagde voorspelling: over een paar jaar zal men de gezichten van Cillian Murphy en J. Robert Oppenheimer net zo met elkaar vereenzelvigen als de hierboven genoemde voorbeelden. ‘Murphy is Oppenheimer’ zou in de vorige eeuw op de bijbehorende filmposter gestaan hebben. Een cliché, maar niet minder waar, want de tour de force die de Ierse acteur volbrengt in zijn vertolking van de Amerikaans-Joodse ‘vader van de atoombom’ is de meest indrukwekkende acteerprestatie van de afgelopen jaren. Waarschijnlijk zelfs van deze eeuw. 

Marlon Brando in The godfather, Robert De Niro in Raging bull, Meryl Streep in Sophie’s choice, Daniel Day-Lewis in My left foot of Jack Nicholson in One flew over the cuckoo’s nest … dat is het niveau waar we het over hebben. Recent Joaquin Phoenix’ Joker, misschien. Niemand, waarschijnlijk zelfs niet regisseur Christopher Nolan, had kunnen vermoeden dat Cillian Murphy dit in zich had. U kent Murphy wellicht als de hoofdrolspeler uit de misdaadserie Peaky Blinders, uit de prachtige sciencefictionfilm Sunshine of nog eerder uit de net-geen-zombiefilm 28 days later.

Sfinx

Alle aspecten van Oppenheimers persoonlijkheid worden met volle overtuiging geportretteerd. Als een meesterschilder die zijn fijnste penseel hanteert, kan Murphy met de lichtste trilling van een mondhoek of de minste oogbeweging elk gevoel van de natuurkundige uitdrukken: arrogantie, twijfel, opportunisme, ambitie, angst. Nooit gaat hij daarmee over de grens, elke scène waarin hij Oppenheimer uitbeeldt, is pure werkelijkheid. Zelfs als de kijker weet dat het niet precies zo gegaan kan zijn. Dat is een prestatie die nauwelijks overschat kan worden in een film van drie uur. 

Nooit gaat Murphy over de grens, elke scène is pure werkelijkheid

Natuurlijk helpt het dat Oppenheimer zo’n fascinerende figuur was, die zijn stempel drukte op de geschiedenis. Een collega-natuurkundige verbonden aan het Manhattanproject noemt hem een sfinx, een man die zijn emoties en motieven verborgen houdt. Cillian Murphy slaagt erin net genoeg barstjes in het gelaat van die sfinx te tonen om altijd geloofwaardig te blijven. Enigmatisch, maar menselijk. In zijn eigen woorden de ‘vernietiger van werelden’, maar tegelijkertijd onzeker en erkenning najagend. 

Minnares

Maar genoeg over Cillian Murphy en deze lofzang over zijn gegarandeerde Oscarprestatie. Om hem heen straalt een cast om de vingers bij af te likken. Matt Damon houdt zich staande tegenover Murphy als generaal Leslie Groves, de militair die de wetenschappers in het gareel moet houden en vooral de veiligheid van het project niet in gevaar mag laten komen. Robert Downey Jr. is de (eveneens Joodse) antagonist Lewis Strauss, en hoe fijn is het hem eens niet in een Iron Man-pak te zien. Ook Emily Blunt blijft overeind in al dit acteergeweld als Oppenheimers vrouw Kitty, zij het met moeite. Iets wat helaas niet echt gezegd kan worden van Florence Pugh, die Oppenheimers minnares Jean Tatlock speelt.

En dan de bijrollen … Blijkbaar wilde iedereen die iemand is in Hollywood deel uitmaken van dit project, want de grootste namen nemen genoegen met hooguit een handvol minuten screentime. Dat geldt voor Gary Oldman als president Harry S. Truman, voor Kenneth Branagh als Niels Bohr, voor Rami Malek, voor Casey Affleck, noem ze allemaal maar op. Het is maar goed dat de meeste Joden niet zo woke zijn dat zij zich beklagen als niet-Joodse acteurs hun helden uitbeelden. Dat geldt voor Murphy als Oppenheimer, Branagh als Bohr, Downey als Strauss en Tom Conti als Albert Einstein. Acteren is nu eenmaal in de huid van een ander kruipen, ook als de kleur van die huid – of in dit geval de afkomst en de religie – van die ander niet overeenkomt met die van de acteur. 

Less is more

Niet dat er geen Joodse acteurs te zien zijn in Oppenheimer. Bennie Safdie zet een overtuigende Edward Teller neer. Aanvankelijk is hij Oppenheimers vriend, gaandeweg wordt hij steeds kritischer, vooral wanneer zijn vriend hem ervan probeert te weerhouden de waterstofbom te ontwikkelen. Hun rivaliteit leidt er zelfs toe dat Teller meewerkt aan de val van Oppenheimer na de oorlog, door – deels  – tegen hem te getuigen. 

Pas na een flinke tijd komt de eerste niet-Joodse wetenschapper aan bod

David Krumholtz speelt Isidor Isaac Rabi, een van de sleutelfiguren in het Manhattanproject en loyale vriend van Oppenheimer in diens moeilijke naoorlogse periode. Sterregisseur Christopher Nolan staat garant voor spektakel. Meestal in positieve zin, zoals in zijn eerste twee Batmanfilms, in The Prestige, Dunkirk of Interstellar. En soms in negatieve, als een goed idee volkomen overboord slaat, zoals in The Dark Knight rises, Inception en recent in het verschrikkelijke Tenet. Nolan koos in Oppenheimer voor een soms letterlijk luidruchtige stijl, met surrealistische elementen om de kijker in de geest van zijn centrale personage door te laten dringen. Daarbij gebruikt hij net iets te veel opzwepende muziek – less is more, ook in de filmkunst. 

Kleine ongemakken

Dat geldt ook voor de lengte van de film. Daar had gemakkelijk een halfuur, misschien zelfs een uur vanaf gekund. Wat is dat toch met regisseurs die geen einde aan hun project weten te breien? Het derde uur van Oppenheimer is net iets te juridisch, iets te weinig persoonlijk. Daar staat tegenover dat de eerste twee fenomenaal zijn. De meesten van ons weten hoe het Manhattanproject is verlopen, en toch levert de aanloop naar de eerste kernproef in de woestijn van New Mexico de spannendste filmminuten op die u in lange tijd gezien zult hebben. Dat is een bewijs van de kwaliteit van de maker: je weet precies wat er gaat gebeuren en toch zit je op het puntje van je stoel. 

Is deze gematigde kritiek voldoende om een ster van het totaal af te trekken? Nee, want Oppenheimer is in de eerste en laatste plaats een acteursfilm. En in alle plaatsen daartussen. Cillian Murphy’s grootse prestatie levert moeiteloos een extra ster op die alle kleine ongemakken voor de kijker wegpoetsen. Oppenheimer is niet te missen. Voor niemand en zeker niet voor kijkers die geïnteresseerd zijn in de bijdrage van Joodse onderzoekers aan het belangrijkste wetenschappelijke project in de geschiedenis. Die was enorm, pas na een flink aantal minuten komt in de film de eerste niet-Joodse wetenschapper aan bod. 

Oppenheimer en Rabi verzuchten dan ook dat zij over veel kunnen klagen, maar niet over antisemitisme. Daarvoor domineerden Joodse natuur-, schei- en wiskundigen te zeer de academische wereld. Antisemitisme was het geheime wapen waarmee de Amerikanen de nazi’s versloegen in de race naar wie het eerst de Bom zou hebben. De Duitsers joegen ‘hun’ Joodse wetenschappers het land uit (of erger), de Amerikanen maakten hen de leiders van het Manhattanproject. Het was een van de weinige keren in de geschiedenis dat Jodenhaat goed uitpakte voor de wereld.