Amsterdam, 10 maart: wat er mis ging

1 • De aanloop

In de aanloop naar de opening van het Holocaustmuseum aan de Plantage Middenlaan in de hoofdstad lijkt er lang geen vuiltje aan de lucht. Na een paar maanden van voorbereiding wordt in overleg met de betrokken ministeries en de Directie Gastlanden Protocol – het orgaan dat over staatsbezoeken gaat – op een rijtje gezet welke instantie waarvoor verantwoordelijk is: “De gemeente Amsterdam is de eerstverantwoordelijke voor het waardig verlopen van het evenement en de NCTV, de nationaal coördinator terrorismebestrijding, voor de veiligheid van de hoogwaardigheidsbekleders.” De gemeente zal later volhouden dat zij zich aan die verantwoordelijkheid gehouden heeft.

In februari lezen we een eerste melding van verontrustheid. De komst van de Israëlische president Isaac Herzog is dan al een publiek geheim. Het Joods Cultureel Kwartier (JCK) nodigde Herzog al in juli 2023 voor de opening uit, maanden voor de oorlog tussen Hamas en Israël dus. “Goed om te weten (vertrouwelijk) dat president Herzog in het openbaar gaat spreken,” appt burgemeester Femke Halsema op 9 februari. “Dat kan voor commotie zorgen.” Op verzoek van de Israëlische ambassade wordt Herzogs komst om veiligheidsredenen zo kort mogelijk voor de opening openbaar gemaakt. 

De voorbereiding is dan al in volle gang en er is nauw overleg tussen de directie van het Holocaustmuseum, de gemeente en een evenementenbureau: welke wegen moeten worden afgesloten, hoelang moeten welke tramlijnen worden stilgelegd? Er worden dranghekken besteld, de uitzendwagens van de NOS krijgen een plek, et cetera. Op 28 februari concluderen de organisatoren dat ‘het beeld nog zeer rustig is.’ Over de inschatting van veiligheidsrisico’s melden de documenten niets terug. 

Aanvragen

Pas als op 6 maart, vier dagen voor de opening, berichten in de pers opduiken dat Herzog bij de opening van het museum aanwezig zal zijn, verandert dat ‘rustige beeld’. Op social media levert Herzogs komst een storm van protest op. Diezelfde dag nog komen de eerste aanvragen voor demonstraties bij de gemeente binnen. 

Erev Rav, een club antizionistische Joden, vraagt een vergunning voor een demonstratie aan. De club denkt met zo’n honderd mensen te komen, misschien met meer. De contactpersoon van Erev Rav is Gus Ootjers uit Utrecht. De Socialistische Partij -royeerde deze marxist vanwege zijn radicale ideeën, met name zijn plan de ‘arbeidersklasse’ te bewapenen en een burgeroorlog te beginnen. Volgens het verslag is ‘de opgegeven contactpersoon’ een bekende van de politie die ‘meer grootschalige demonstraties in Amsterdam heeft georganiseerd’. 

‘Dat kan voor commotie zorgen,’ appt Femke Halsema

Wie ook een vergunning aanvraagt, is een groep kritische Israëli’s onder de naam Gate48. Net als Erev Rav eist Gate48 een plekje voor de synagoge, dat wil zeggen op het Jonas Daniël Meijerplein. Daarvoor wordt geen toestemming verleend. Gate48 geeft te kennen geen aansluiting te wensen bij Erev Rav. De oplossing is helder: Erev Rav krijgt als demonstratielocatie het Waterlooplein toegewezen, Gate48 krijgt ruimte in het nabij-gelegen Wertheimpark voor een ‘stille wake voor de Israëlische ontvoerden en Palestijnen in Gaza.’

Niet alle officiële aanmeldingen voor een demonstratie zitten bij de stukken die het NIW ontving. Wel die van het islamistische Hizb ut-Tahrir op Plein 40-45 en een aanvraag van Amnesty International. Er is overleg over bewegingen die zich bij Erev Rav willen voegen, waaronder Bikers for Palestine, een club die volgens de politie goed aanspreekbaar is.

‘Geen wanordelijkheden’

Afgezien van de meeste persoonsnamen is in de stukken opvallend weinig weggelakt, waardoor het opvalt waar dat wel gebeurt. Bijvoorbeeld de reactie op de vraag van Femke Halsema of PVV-leider Geert Wilders onder de genodigden is. Het antwoord is niet zichtbaar.

Op vrijdag 7 maart ontvangt de politie een verzoek van Daniel Gerritsen voor een pro-Israëldemonstratie met drie man. Gerritsen staat bekend als radicaal en staat regelmatig met enkele medestanders in het land met Israëlische vlaggen te zwaaien. De politie laat Gerritsen weten dat een demonstratie voor het museum niet mogelijk is, maar dat agenten hem zullen opvangen en hem een plekje voor zijn ‘stille steunbetuiging’ zullen toewijzen. “De politie verwacht geen wanordelijkheden rondom zijn demonstratie,” wordt daaraan toegevoegd. 

De laatste update is van zaterdag 9 maart, één dag voor de opening. De politie heeft contact met de organisatoren van de Waterloopleindemonstratie over het aantal decibellen dat zij willen laten horen. De organisatoren zeggen ‘een collectief Joods gebed te willen organiseren om zo het geluid in het aanwezige publiek te sturen en controleren’. Alleen bij aankomst en vertrek van president Herzog willen zij ‘een kortstondig lawaaiconcert houden’. Een vertegenwoordiger van de politie zal in de synagoge aanwezig zijn om de hoorbaarheid van het geluid te beoordelen. Als het geluid in de Snoge te horen is, neemt hij contact op met het Waterlooplein om de organisatoren te manen hun geluid te dempen.

Afgaand op de oproepen op social media, rekent de politie een dag van tevoren op honderden demonstranten, ‘misschien wel boven de duizend’. Uiteindelijk houdt de politie het later op zo’n 1500 demonstranten.

2 • De dag van de opening

Op de dag zelf valt in het gebrul van de demonstranten op het Waterlooplein geen ‘collectief Joods gebed’ te ontwaren. De betogers aan wie het plein was toegewezen, blijken de nabijgelegen Esnoga dicht te zijn genaderd. In het gebedshuis zijn hun kreten heel goed, te goed te horen. Dat blijkt onder meer uit een tweet van voormalig minister Lodewijk Asscher op X: “Het was een indrukwekkende en ontroerende opening van het Holocaustmuseum in de Portugese Synagoge (…) Sommigen stoorden zich aan het geluid van de demonstraties, mij vervult het met dankbaarheid in een vrije democratie te leven.”

Burgemeester Halsema blijkt zich er wel degelijk aan te storen, ze lijkt overvallen door de snel escalerende situatie. “Gaat het goed?” appt zij naar haar wethouder Rutger Groot Wassink in de appgroep Driehoek Breed. Ja, antwoordt hij. Uit de documenten blijkt dat de wethouder bij de ceremonie en opening piketdienst heeft omdat Halsema aanwezig is in de synagoge. Groot Wassink maakt als locoburgemeester deze dag onderdeel uit van de zogeheten driehoek, het overleglichaam van burgemeester, politie en Openbaar Ministerie. Zij stuurt rond één uur in de middag een bericht naar de appgroep vanuit de synagoge: “De koning wordt overstemd. […] Ze staan bijna bij de ingang.” Het antwoord op haar verontruste melding is afgelakt. In haar brief aan de raad zal de burgemeester overigens later schrijven dat de protesten buiten de synagoge de sprekers in de Snoge niet hebben overstemd.

Intussen krijgt de groep-Gerritsen een plekje binnen de dranghekken, naast café Koosje op de hoek van de Plantage Midden- en de Plantage Kerklaan, dus binnen het in principe afgesloten terrein. Volgens het feitenrelaas van de politie verzamelt zich in reactie daarop aan de andere kant van het dranghek al rond half twaalf een groepje van zo’n twintig pro-Palestijnse tegendemonstranten. De politie verwijst de betogers naar het Waterlooplein, maar die geven daar geen gehoor aan. Gerritsen staat er immers ook. Vlak voor twaalf uur wordt die situatie in de driehoek besproken. Die neemt het advies over deze groep tegendemonstranten (een term die niet letterlijk gebruikt wordt) ‘geen verdere aanwijzingen tot verplaatsing’ te geven. De driehoek vermoedt dat de aanwezigheid van de betogers niet tot grote wanordelijkheden zal leiden. Hun aanwezigheid wordt beschouwd als een spontane zelfstandige demonstratie. Die betogers zijn volgens de politie goed aanspreekbaar. 

De sfeer slaat om

Hoewel de tegendemonstratie aanvankelijk gemoedelijk verloopt, slaat de sfeer na een uur om en groeit de agressie. Burgemeester Halsema schrijft in haar verslag: “Toen ik zelf uit de auto stapte bij het Holocaustmuseum, keek ik op van het volume en de nabijheid van de demonstranten op de hoek van de Plantage Middenlaan en de Plantage Kerklaan. Ik heb daarop contact opgenomen met de driehoek in het commandocentrum om te vragen of er iets aan de nabijheid gedaan moest of kon worden. Ik kon me echter vinden in de opvatting van de driehoek: er waren op dat moment geen gronden op basis van de Wet openbare manifestaties om in grijpen en operationeel was het niet verantwoord.” 

De marxist Gus Ootjers, een bekende van de politie, vraagt een vergunning aan namens Erev Rav

Anti-Israëlbetogers blijken zich toegang te hebben verschaft tot een kamer in een hotel tussen café Koosje en het museum. Zij hebben geluidsapparatuur bij zich en willen zo het protestgeluid versterken. De politie neemt die apparatuur om 13.20 uur in beslag. 

Wat opvalt is dat het verslag van de politie over de demonstratie bij het museum veel minder feitelijk is dan bijvoorbeeld de rapportering van de bijeenkomst op het Waterlooplein: “Om 13.48 uur vinden er nog steeds demonstraties plaats die zowel pro- als anti-Israëlische uitingen doen. Wel groeit de groep pro-Palestinademonstranten.” Verder niets over de scheldpartijen of het noodzakelijkerwijs begeleiden van een groep genodigden, onder wie Holocaustoverlevenden, naar de ingang van het museum. Ter geruststelling deelt locoburgemeester Rutger Groot Wassink in de appgroep het eerdergenoemde bericht van Lodewijk Asscher. Hoewel de NOS-uitzending, gevolgd door honderdduizenden kijkers, het tegendeel bewijst, blijkt de gemeente die dag ‘alles onder controle’ te vinden: er is gezorgd voor een veilig verloop, ondanks dat het ‘schuurt en pijn doet’, want ‘dat moet in een volwaardige democratie kunnen’. 

Om 18 uur wordt de Staf Bijzonder Grootschalig Optreden van de politie opgeheven. Er zijn dertien aanhoudingen verricht wegens bekladding, verstoring van de openbare orde, het gooien van eieren en stenen en vernieling van ME-busjes. De aanhoudingen leveren in totaal acht bekeuringen op. Twee misdrijven worden doorverwezen naar het Openbaar Ministerie en twee worden door datzelfde OM geseponeerd.

3 • De naweeën

Daags na de opening stuurt de directie van het JCK een feitenverslag naar de gemeente waaruit blijkt dat misstanden onder de radar zijn gebleven. De instelling heeft diverse gebeurtenissen op 10 maart op een rijtje gezet en er blijkt woede uit het stuk. Een nog ontluisterender beeld komt naar voren, met feiten die niet eerder de pers bereikten. Zo werd in de vroege ochtend voor de opening ontdekt dat op de deur van het museum de antisemitische leus ‘Hoax Museum’ is gekalkt, die vervolgens in allerijl is verwijderd. Die kreet heeft weinig met de aanwezigheid van president Herzog te maken, maar des te meer met klassiek antisemitisme. 

Luidkeels werden zij toegeschreeuwd: ‘shame on you’, ‘kindermoordenaars’ 

Voorts schrijft het JCK dat op de dag van de opening een paar auto’s met genodigden door activisten van de ‘spontane’ anti-Israëldemonstratie bij het museum zijn bekogeld met kinderschoentjes. De deelnemers aan die betoging moeten daarover vooraf hebben nagedacht en een oproep op sociale media bewijst dat deze bijeenkomst helemaal niet zo spontaan was. Om 14.40 uur moest een ‘groep van tien genodigden uit de oorlogsgeneratie’ bij de politieblokkade aan de Plantage Kerklaan worden opgehaald. Luidkeels werden zij door de demonstranten toegeschreeuwd met ‘shame on you’, ‘kindermoordenaars’ en ‘Israël genocide’. De groep van tien was ‘zichtbaar geëmotioneerd en onder de indruk’. Ook een latere groep gasten kon ‘noodzakelijkerwijs’ alleen onder politiebegeleiding het museum bereiken. 

Onverteerbaar

Aan het JCK-verslag is een relaas toegevoegd van de directeur van het Anne Frank Huis, Ronald Leopold. Hij begeleidde een Holocaustoverlevende – van wie de volledige naam is zwartgelakt – naar de dienstingang van het Joods Museum voor de lunch. Op hoek van de Turfsteeg en de Nieuwe Amstelstraat waaraan het museum ligt, werden Leopold en zijn gast ‘warm welkom’ geheten met opgestoken middelvingers en de kreten ‘kankerzionist’ en ‘Free Palestine’. “Gelukkig is het niet tot Ted doorgedrongen, want die was te druk bezig met het vertellen hoe mooi het programma in de synagoge is geweest,” schrijft Leopold. 

De bewuste ‘Ted’ is waarschijnlijk Ted Musaph-Andriesse (97), een van de prominente genodigden die bijdroeg aan het initiatief tot de oprichting van het Holocaustmuseum. Leopold kan er niet over uit dat dit kon gebeuren onder toezicht van politieagenten. Achteraf, toen alle gasten al binnen waren voor de lunch, besloot de politie alsnog in te grijpen bij de Turfsteeg. “Dat dit de consequentie is van hoe de gemeente om is gegaan met ‘zicht en gehoorafstand’ is onverteerbaar,” besluit Leopold zijn relaas in het feitenverslag.

Het JCK besluit het relaas met de opmerking dat de volgende dag, 11 maart, in het Nationaal Holocaustmuseum een avondopening was georganiseerd voor overlevenden en bruikleengevers. “We hebben veel afmeldingen genoteerd onder verwijzing naar de zondag en emoties dientengevolge. In totaal waren er honderd gasten minder dan aangemeld,” aldus het JCK.

‘Geen strafbare feiten’

Zoals in het feitenverslag valt te lezen, was ‘het geluid dat de demonstranten wisten te produceren overweldigend.’ Dat de gemeente daardoor is overvallen, blijkt uit een appje van burgemeester Halsema na de opening. Voor haar verslag aan de gemeenteraad vraagt zij in de commissieapp: “Waar vind ik in de annotatie de eisen voor sight and sound? Dat is toch Europese jurisprudentie?” Als antwoord krijgt zij: “Sight and Sound is jurisprudentie van het Europese hof van de Rechten van de Mens en wordt ook door Nederlandse rechters vaak gehanteerd.”

Op 14 maart meldt René de Beukelaer van het Openbaar Ministerie in de appgroep Driehoek Breed dat de ‘vredeseenheid’ van de Amsterdamse politie bij het Holocaustmuseum ‘geen potentieel strafbare uitingen heeft waargenomen.’ Dit is de eenheid die contact onderhield met de betogers en die noodzakelijkerwijs gasten naar de ingang van het museum begeleidde: gehoord, gezien, gezwegen.

Conclusie

In de documenten die het NIW kreeg toegezonden, vallen een paar zaken op. Allereerst is er de volledig weggelakte eerste versie van het feitenverslag van de politie over de gang van zaken op 10 maart. De indruk ontstaat dat de correspondentie en het whatsappverkeer verre van compleet is. Opgevraagde notulen ontbreken geheel, op een paar korte vergaderingsverslagen in een mailwisseling na. Bovendien lijken bepaalde demonstratieaanvragen te ontbreken en heeft de gemeente bijvoorbeeld wel besloten de correspondentie met dagblad De Telegraaf te delen, maar niet de correspondentie met andere media – waaronder het NIW – die eveneens uitleg verlangden over de handhaving tijdens de demonstraties.

De gemeente heeft de risico’s en de agressie verwijtbaar onderschat

Twee zaken vallen wel uit de tweehonderd ingeleverde documenten te concluderen. Allereerst heeft de gemeente voorafgaand aan de opening en de chaos die die dag ontstond, de risico’s en de agressie verwijtbaar onderschat. Ten tweede heeft de driehoek op het moment suprême, toen de anti-Israëldemonstratie op de hoek van de Plantage Middenlaan volstrekt uit de hand liep, geweigerd in te grijpen. Van dat besluit waren de aanwezigen bij de opening, onder wie Holocaustoverlevenden, de dupe. 

Hoe grondig er ook straatjes zijn schoongeveegd en verantwoordelijkheid niet is genomen, wat blijft staan zijn de beschamende beelden die de hele wereld over gingen. Die zullen een smet blijven op het blazoen van de stad die ooit met trots de naam ‘Mokum’ droeg.

Auteurs: Ruben Gischler en Esther Voet