De Balfour-mythe

‘Zijne majesteits regering ziet met instemming de stichting in Palestina van een nationaal thuis voor het joodse volk…’ De woorden van de Britse minister van Buitenlandse Zaken Arthur Balfour zijn bekend bij eenieder die de zionistische zaak een warm hart toedraagt. En niet alleen bij hen, ook de felste tegenstanders van de staat Israël kennen de Balfour Declaration – en spreken er schande van. De Palestijnse Autoriteit dreigt al meer dan een jaar het Verenigd Koninkrijk voor de (internationale) rechter te slepen als Londen geen excuses aanbiedt voor Balfours verklaring. De Britten weigeren, premier Theresa May zei vorige week nog met ‘trots’ het honderdjarig bestaan van de verklaring samen met Benjamin Netanyahu te zullen vieren.

Ook in ons land zijn er dezer dagen initiatieven die stilstaan bij het jubileum, aan beide kanten van het politieke spectrum. Op 9 november houdt het CIDI een symposium in Den Haag, terwijl BDS-organisaties Kairos Sabeel en DocP deze week twee lezingen hielden over de ‘nadreunende’ gevolgen van de Declaration. De vraag is echter of de brief van Balfour aan Lord Walter Rothschild wel zo belangrijk is geweest voor het ontstaan van de staat Israël, of dat belang in de loop van de afgelopen eeuw niet enorm is overdreven en tot op de dag van vandaag – vooral door tegenstanders van de Joodse staat: ‘Israël is een imperialistisch en kolonialistisch project!’ – om politieke redenen opgeblazen wordt.

Giftig
Haaretz’ Anshel Pfeffer is die mening zeker toegedaan. Op 21 oktober schreef hij een opiniestuk getiteld ‘De erfenis van de Balfour-verklaring is giftig voor zowel Israëli’s als Palestijnen’. In dit artikel betoogt Pfeffer dat ondanks de beroemde Declaration van Arthur Balfour het niet de Britten waren die hebben geijverd voor de stichting van een Joodse staat. Juist niet de Britten zelfs, want in de dik dertig jaar tussen de verklaring en de onafhankelijkheid van Israël heeft Londen meer tegen- dan meegewerkt. “Israël werd gecreëerd met de kracht van wapens in de Onafhankelijkheidsoorlog van 1947 tot 1949,” schrijft Pfeffer. “Als er buitenlandse staatsmannen zijn die lof verdienen voor [Israëls] stichting, zijn zij zeker niet Brits.”

Voor dit standpunt is veel te zeggen. Om te beginnen was de brief van Balfour aan Rothschild niet de eerste keer dat een grootmacht zich openlijk uitsprak ten faveure van het zionisme. Op 4 juni 1917 (vijf maanden voor Balfour dus) schreef Jules Cambon, hoofd van de politieke sectie van het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken, een brief aan de zionistische diplomaat Nahum Sokolow in Londen. Hierin meldde Cambon dat de Franse regering de ‘renaissance van een Joodse nationaliteit’ in het Heilige Land zag als een ‘daad van gerechtigheid’. De brief van Cambon wordt door historici gezien als een voorloper van de Balfour-verklaring, zij het van minder belang aangezien het Joodse project – in welke vorm dan ook – in door de Britten gecontroleerd gebied in Palestina zou komen te liggen.

De bewoordingen in Balfours brief waren daarnaast nogal vaag. De minister sprak van ‘a national home for the Jewish people’, niet van een Joodse staat. Ongetwijfeld was die vaagheid bewust, aan de ene kant wilde Londen de Britse zionisten te vriend houden, aan de andere was het ministerie van Buitenlandse Zaken zich ervan bewust dat de Arabieren niet bepaald positief zouden reageren. Balfour zelf zei enkele maanden later wel te hopen dat het ‘uiteindelijk’ zou komen tot een Joodse staat, maar hij vond het een brug te ver dit op te nemen in een officieel document. De zionistische leider Chaim Weizmann was duidelijk ontevreden over de bewoordingen in de verklaring: “Het was niet wat ik ervan verwachtte.”

Kruitvat
Belangrijker dan de woorden van de Balfour Declaration waren de Britse daden die erop volgden in de jaren na de Eerste Wereldoorlog. Londen koos in die drie decennia voor de Israëlische onafhankelijkheid steeds openlijker de kant van de Arabieren, die de verklaring vanaf het eerste moment als onaanvaardbaar en onbespreekbaar beschouwden. Een aantal kleinere Arabische opstanden tegen het Britse gezag in Palestina (in 1920, 1921 en 1929) en een grote (van 1936 tot 1939) overtuigden Londen ervan dat een Joodse staat in het gebied de lont was die het kruitvat definitief tot ontploffing zou brengen.

Intussen verloor de jisjoev, de Joodse gemeenschap in Palestina, haar geduld. De Arabische opstanden kregen een steeds gewelddadiger antizionistisch karakter en de Joden begonnen te begrijpen dat als zij een staat wilden, zij ervoor zouden moeten vechten. De veel radicalere David Ben-Goerion had Chaim Weizmann vervangen als leider van het zionisme. De Joden probeerden met (deels) illegale immigratie, het aankopen van grond, het creëren van een infrastructuur, een parallelle staat, en – voor het geval dat – een militair apparaat de Britten en Arabieren voor een voldongen feit te plaatsen.

Het waren de Joden van de jisjoev zelf die, samen met de tienduizenden vluchtelingen van de Jodenvervolging in Europa, Israël stichtten, en niet de Britten, die hen hierbij continu tegenwerkten. In de jaren net voor de onafhankelijkheid beperkten de Britse machthebbers de Joodse immigratie naar Palestina, bestreden zij de Hagana, de Irgoen en de Lehi, en kozen bij de verschillende verdelingsvoorstellen voor Palestina steeds openlijker de Arabische zijde. Uiteindelijk mondde dit op 21 november 1947 uit in een Britse onthouding bij de stemming over VN-resolutie 181, de resolutie die het Heilige Land verdeelde in een Joods en een Arabisch deel – de directe aanleiding voor de Israëlische onafhankelijkheidsverklaring op 14 mei 1948. Het Verenigd Koninkrijk was slechts een van de drie Europese landen die niet voor resolutie 181 stemden (de andere waren Joegoslavië, dat zich onthield, en de tegenstem van Griekenland). De andere drie grootmachten handelden meer in de geest van de Balfour-verklaring dan het land dat haar had opgesteld: de VS, de Sovjetunie en Frankrijk stemden voor resolutie 181.

Erkenning
Waarom wordt er dan toch, honderd jaar later, zoveel waarde aan de Balfour Declaration gehecht? Is het de waarde die de Joden toen en de Israëli’s nu hechten aan internationale erkenning van het zionistisch ideaal? Maar waarom? Israël is niet gesticht door Arthur Balfour, en ook niet door Harry Truman of Jozef Stalin. De staat is door de Joden zelf met de spade en het geweer veroverd op het onherbergzame land en op de vijandige Arabieren. Israël is in dat opzicht niet anders dan het gros van de staten in het Midden-Oosten en de wereld. Meer legitimiteit dan de zes miljoen inwoners die zich vandaag de dag Israëli noemen, heeft de Joodse staat niet nodig. Een honderd jaar oud velletje papier van een Britse diplomaat voegt daar weinig aan toe en doet daar niets aan af.

De Palestijnen blijven hardnekkig doen alsof Israël een imperialistisch project van de Britten is geweest

En de Palestijnen? Die blijven hardnekkig doen alsof Israël een imperialistisch project van de Britten is geweest en gebruiken Balfours brief als een weinig overtuigend bewijsstuk daarvoor en voor – zoals Anshel Pfeffer het uitdrukt – de mythe dat de Joden op onnatuurlijke wijze naar Palestina zijn getransplanteerd (en dat zij daarom ook weer ‘weggesneden’ kunnen worden). De Palestijnen van vandaag tonen daarmee evenveel realiteitszin als hun voorvaderen die in de jaren tussen 1917 en 1948 keer op keer weigerden enige concessie te doen aan de Joden. Zoals Pfeffer schrijft: “Laat de Britse regering de Declaration waar zij zich niets van aantrok maar officieel intrekken, als dit de Palestijnen wat troost geeft. God weet dat zij het nodig hebben.” 

Dit artikel verscheen eerder in NIW 5, 5778.