Levend monument

De ingrijpende verbouwing van de Portugese Synagoge in Amsterdam is bijna afgerond. De Schatkamers van het monument uit 1675, vol prachtige ceremoniële objecten, zijn vanaf volgende week toegankelijk voor het publiek. Achsa Vissel mocht namens NIW een kijkje nemen vóór de opening.
Voor de waarde van deze stof toen, zou je nu een Porsche kunnen kopen,” vertelt Mirjam Knotter, conservator voor het Joods Historisch Museum en de Portugese Synagoge. We staan in de centrale zaal van de ondergrondse ruimten van de Snoge, voor een rek met schitterende capas, zoals de Portugese naam voor een Toramantel luidt. „Net als nu was het ook in de 17de en 18de eeuw not done om een spectaculaire outfit meer dan een paar keer te dragen, dus doneerden rijke dames regelmatig een prachtige jurk om die tot capa te laten transformeren. Het was een eer om hem aan de synagoge te schenken.” Waren de Toramantels tot nu toe voor het publiek onzichtbaar, binnenkort schitteren ze achter de glazen wanden van de ondergrondse Schatkamers, naast andere voorwerpen van textiel en zilver.

Een rondje Snoge
In die ondergrondse ruimtes is het ondertussen een drukte van belang. Het inrichten van de depots met de schatten van een van de oudste en mooiste synagogen van Nederland is in de laatste fase. Overal wordt getimmerd, staan dames met witte handschoenen faixes (Torawikkels) te sorteren, of krijgen boeken een plekje in het nieuwe boekendepot. Er wordt hoog bezoek verwacht: de restauratie wordt op 20 december aanstaande feestelijk afgesloten in bijzijn van Koningin Beatrix. Daarna krijgt het publiek, dat tot dan toe alleen buiten ‘een rondje Snoge’ kon lopen, toegang tot diverse ruimtes van het synagogecomplex, boven en onder de grond. Eind maart volgt de laatste fase van de publieksaanpassing, met onder meer een audiotour en een film die ‘ondergronds’ gedraaid gaat worden.

Synagoge of museum?
Het klinkt als een fantastische toevoeging aan het Joods Cultureel Kwartier, het stukje Amsterdam waarin drie grote Joods-culturele instellingen terug te vinden zijn: het Joods Historisch Museum, de Hollandsche Schouwburg en de Portugese Synagoge. Maar hoe combineer je het actieve gebruik van een synagoge met publieke toegankelijkheid? Mirjam Knotter: „De activiteiten van de Portugees- Joodse gemeente en de publieksfunctie worden op een vloeiende manier met elkaar verenigd. Het bijt elkaar niet: op momenten dat de ruimtes in hun religieuze functie worden gebruikt, heeft het publiek geen toegang. De museumfunctie is ook ondersteunend: met onze specifieke kennis kunnen we helpen de ceremoniële voorwerpen, waar hier al eeuwenlang liefdevol voor wordt gezorgd, in goede staat te houden.” Een gewoon museum is het natuurlijk niet. „Voor Joodse geschiedenis of kunst verwijzen we bezoekers naar het Joods Historisch Museum; hier zijn ze te gast bij de Joodse Gemeente die gehuisvest is in een schitterende synagoge en eeuwen cultuurgoed waarborgt.”

Gebedshuis centraal
Volgens Jacques Coronel, voorzitter van de Portugees-Israëlietische Gemeente, was het niet simpel de grote cultuurverschillen tussen een kerkgemeenschap en een culturele instelling te overbruggen. „Maar het is gelukt en we zijn erg trots op het resultaat van de verbouwing. Omdat kerkgenootschappen niet meer door het Rijk gesubsidiëerd worden en een culturele instelling wel, hebben we, om ons erfgoed te beschermen, de CEPIG (stichting Cultureel Erfgoed Portugees-Israëlietische Gemeente) opgericht. Het gebouw en de roerende goederen hebben we aan de CEPIG in erfpacht uitgegeven, wij blijven de juridische eigenaar. Het Rijk leverde de hoofdmoot van onze subsidie en stelde als voorwaarde dat we een samenwerking aan zouden gaan met het Joods Historisch Museum, met wie we nu een hecht team vormen. Dit is een levend museum geworden, waarin de eredienst, de functie van godshuis altijd centraal blijft staan.”

Ongelofelijke kwaliteit
In de Schatkamers krijgen we een 18de eeuws haskaba-plankje te zien met de namen van hen voor wie het gebed voor de zielenrust moet worden gezegd: vrouwen aan de ene kant, mannen aan de andere. Mirjam: „Het is opvallend hoe goed er gezorgd is voor de spullen.” Zelf is ze sinds 1998 bij het preserveren van de ceremoniële voorwerpen van de Snoge betrokken en droeg ze ertoe bij dat de collectie onder de Wet tot Behoud Cultuurbezit ging vallen, zodat het nu beschermd cultureel erfgoed is. „De objecten hier zijn van ongelofelijk goede kwaliteit. Er is met heel veel liefde voor gezorgd, volgens voorschriften die eeuwen geleden in handleidingen zijn vastgelegd en die ook wij zo precies mogelijk volgen.” Wonder boven wonder heeft de collectie de Tweede Wereldoorlog grotendeels overleefd. Een deel was goed verstopt, en veel van wat door de bezetter was meegenomen is teruggehaald uit depots in Duitsland.

Authentieke ‘witjes’
De verbouwde kelderkamers, ooit weinig aantrekkelijk, zijn nu strak maar warm vormgegeven met hier en daar een oorspronkelijk element. Op delen van de muur zien we de originele ‘witjes’; de authentieke witte tegels. De collectie komt achter glazen wanden in verschillende depots. In het wisseldepot wordt in de aanlooptijd naar iedere feestdag het dekkleed tentoongesteld dat tijdens de dienst over de teba (het spreekgestoelte in de synagoge) wordt gelegd. „Zo kan het publiek het Joodse jaar volgen. Voor iedere feestdag is er een speciaal kleed; ook voor een bezoek van een lid van het Koninklijk Huis of zelfs voor de dag van de Slag bij Waterloo. Het Oranjekleed uit 1883 ligt al klaar om volgende week te worden gebruikt.” In het textieldepot worden stoffen objecten tentoongesteld als capas en faixes. Het zilverdepot met schatten als siertorens, die op de Torarollen kunnen worden geplaatst, wordt deze week ingericht.

Over het koord kijken
Ook nieuw voor bezoekers: op de begane grond zijn veel ruimtes voor publiek toegankelijk. Zo is er de kaarsenvoorraadkamer, noodzakelijk voor de uitsluitend kaarsverlichte Snoge. De vroegere tahara-ruimte, ooit de plek waar de rituele wassing van de overleden plaatsvond, is in de originele staat ingericht. Omdat de Taharakamer al een tijd niet meer in gebruik is kunnen ook kohaniem (afstammelingen van de priesters, die niet bij overledenen in de buurt mogen komen) een kijkje nemen.

Houtwerk en pauta’s
Hoogtepunt van de buitentour vormen drie bijzondere ruimten. Vanachter een koord mogen bezoekers een kijkje nemen in de mahamad, of bestuurskamer. Mazzelaar NIW mocht meer en bracht een uurtje door op de antieke bestuurdersstoelen. Ook de oudste nog functionerende Joodse bibliotheek ter wereld, Ets Haim – Livraria Montezinos, waarvan de collectie door de Unesco is geplaatst op het Memory of the World Register, komt in het zicht. En dan is ook nog de sfeervolle wintersynagoge opengesteld, in gebruik als het in de onverwarmde Snoge te koud is. Het houtwerk is groen en de muren staan vol indrukwekkende pauta’s, lijsten, met vaak zeldzame Portugese namen van vroegere Ets Haim-leden. Naast de namen staan Joodse jaartallen. Even omrekenen en je beseft met een schok dat de eerste de beste naam al 250 jaar op deze muur staat.

Interactief snufje
Ten slotte vragen we ons af of er interactieve snufjes toegepast gaan worden? Mirjam: „Daar zijn we erg voorzichtig mee. Dit is een synagoge die in ritueel gebruik is. Die sfeer willen we niet verstoren met technische hoogstandjes. In de synagoge is zelfs geen electriciteit, verwarming of verlichting. Op minimale veranderingen na is deze plek al eeuwen hetzelfde. Dat houden we graag zo.
Foto: Dirk Spits/DPHOTO