Paul Vigeveno (l) en Jan Stoutenbeek (r)
Van De Librije in Zwolle, een gebouw dat anderhalve eeuw dienstdeed als sjoel, tot Het Joodse Poortje aan de Jeruzalemstraat in Gouda, u vindt het allemaal terug in de Gids van joods erfgoed in Nederland.
Eigenlijk is het woord ‘Gids’ te bescheiden voor deze bijna 500 pagina’s tellende productie, het levenswerk van Paul Vigeveno en Jan Stoutenbeek. Al ruim dertig jaar schrijven deze twee experts over allerlei Nederlands-Joodse onderwerpen. Na het boek Joods Amsterdam, dat al een zesde druk beleeft en is vertaald in het Engels en het Duits, en Joods Nederland is er nu deze vuistdikke catalogus waarin dat alles nog eens in kaart wordt gebracht. Letterlijk ook, want vooral van de steden en plaatsen waar veel erfgoed is geconcentreerd, zijn kaartjes vervaardigd. Het wordt de lezer daarmee makkelijk gemaakt om in bijvoorbeeld Enschede, Maastricht of Middelburg tijdens een dagje uit een wandel- of fietstocht te maken langs lokale Joodse herinneringen.
De sjoel in Schoonhoven, nu Zilvermuseum. Foto: Jan Stoutenbeek.
De kleinste plaatsjes
“We hebben er heel wat kilometers voor afgereisd,” vertelt Stoutenbeek in het kantoorpand aan de Amsterdamse Keizersgracht. “Je begint altijd optimistisch aan zo’n klus, maar komt er al snel achter dat het veel meer werk is dan je van tevoren had ingeschat.” Nu hadden ze met hun vorige projecten al enige ervaring opgedaan en vormden de twee hierboven genoemde werken de basis voor deze uitgebreide uitgave, maar uit het aantal foto’s van de hand van Jan Stoutenbeek zelf blijkt hoe zelfs de kleinste plaatsjes werden bezocht om de stille getuigen van een voorbije tijd te onderzoeken en te bundelen. Er is dan ook heel wat graafwerk in oude archieven aan vooraf gegaan.
“Daarnaast was het Joods Historisch Museum een belangrijke bron en ook hebben we van de series in het NIW over de mediene dankbaar gebruikgemaakt,” aldus Vigeveno. Zo wordt het imperium van textielbaron Menko uitgebreid beschreven, een geschiedenis die het NIW in de serie ‘Ondernemers in de mediene’ publiceerde.
Beknopte geschiedenis
Het boek gaat van start met een beknopte maar behoorlijk complete geschiedenis van de Joden in Nederland. De komst naar de Republiek, de emancipatie tijdens de Franse tijd, de situatie tijdens het Koninkrijk der Nederlanden en de industriële revolutie, en natuurlijk de oorlogsjaren waarin hele killes werden weggevoerd. Wat overbleef zijn in het beste geval wat gevelstenen, voormalig rabbijnenwoningen, begraafplaatsen en synagogen die inmiddels een andere bestemming hebben gevonden. Bijvoorbeeld De Librije in Zwolle, nu bekend als de locatie van het beroemde driesterrenrestaurant van Jonnie en Thérèse Boer.
Tot in de onopvallendste plaatsen hebben Stoutenbeek en Vigeveno sporen van een voorbije historie gevonden
Wat in het boek vooral naar voren komt is hoe rijk en veelzijdig het Joodse leven voor de oorlog was. Tot in de onopvallendste plaatsen hebben Stoutenbeek en Vigeveno sporen van een voorbije historie gevonden: een oude synagoge in Dalfsen, een begraafplaats in Eijsden, het cheider in Leek, een gebouw van een voormalig Joods bedrijf, Wolf en Hertzdahl in Heerlen, dat ooit bekendstond als ‘het C&A van Limburg’. En weet u waar Grevenbicht ligt? Het is een plaatsje aan de Maas waar zich Het Jodenbergje bevindt. Het is een grafheuvel die teruggaat tot de Romeinse tijd. Er staan nu nog vijf matsevot, grafstenen, op het heuveltje en acht aan de voet.
Het Joods monument bij de ingang van de sjoel in Tiel
Dappere houding
In Schoonhoven bevindt zich een bezienswaardig zilvermuseum, maar niet iedereen weet dat het gehuisvest is in een voormalige synagoge. Het interieur werd tijdens de oorlog volledig vernield, alleen de Torarollen konden worden gered, zo lezen we. In de rabbijnenwoning achter de synagoge bevindt zich nu een zilversmederij. In het museum is een kleine verzameling Joods zilverwerk tentoongesteld.
En dan is er het prachtige monument in Tiel, geplaatst boven een steegje dat naar de synagoge leidt. Ook bij de beschrijving van het Joodse leven in Tiel blijkt dat de schrijvers hun huiswerk grondig hebben gedaan. De helft van de Joden in Tiel overleefde de oorlog door onder te duiken in de omgeving van de stad. In het boek voegen ze daaraan toe: “In weinig plaatsen in Nederland is een dergelijk groot deel van de Joden gered. De dappere houding van de korpschef, die weigerde deel te nemen aan de razzia en de Joden waarschuwde, droeg daar zeker aan bij.” Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Alphen aan de Rijn, waar alle Joden werden gedeporteerd en niemand terugkwam. Het zijn korte verhaaltjes waar je weemoedig van wordt.
Oproep aan de lezers
De Gids is een schat aan kennis geworden, met grote en kleine geschiedenis, grote en kleine verhalen. “En natuurlijk is het niet compleet want zeker op het platteland, waar veel arme Joden leefden, is veel door de oorlog verloren gegaan. Daarom ook de oproep aan de lezers. Mochten die iets missen, een locatie kennen die we niet hebben genoemd, laat het ons weten, dan nemen we het graag op in een volgende druk,” zegt Vigeveno.
Het is terecht dat Emile Schrijver, directeur van het Joods Historisch Museum en Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam over dit werk in het voorwoord schrijft: “Een voortreffelijk leesbare geschiedenis van de Joden in Nederland, met een diepgang die de verwachtingen van het woord ‘gids’ ver overstijgt.” Wim Kleisen noemt het in een recensie op Bol.com een ‘papieren monument’. Een monument dat niet mag ontbreken in de boekenkast van een ieder die enigszins geïnteresseerd is in Nederlands-Joodse geschiedenis.
Het NIW begint binnenkort, met dit boek in de hand, een nieuwe serie: ‘Wandelen in de mediene’, waarbij in sommige gevallen ook de fiets goed van pas zal komen. En laten we wel wezen: Stoutenbeek en Vigeveno hebben het ons voor deze serie een stuk makkelijker gemaakt.
Gids van joods erfgoed in Nederland, uitgeverij Bas Lubberhuizen in samenwerking met het Joods Historisch Museum en met medewerking van het Prins Bernhard Cultuurfonds, rijk geïllustreerd, 498 pagina’s, € 39,99.
Abonneer op het NIW
