Barbaars of beschaafd?

Gaan beschavingen ten onder aan verval van binnenuit? Zijn we nog steeds barbaren? Hoe komt dat? Zijn we in Europa beschaafd? Hoe kan een hoge vorm van beschaving in een nieuwe barbarij verzinken, zoals in Europa in de 20e eeuw gebeurd is? Grote vragen waarover grote denkers van deze tijd zich zullen buigen tijdens de Nexus-conferentie Waiting for the Barbarians op 14 november in Amsterdam. Keynote speaker is dit jaar de Israëlische schrijver Amos Oz.

In zijn inleiding in de brochure van de conferentie schets Nexus-oprichter, cultuurfilosoof en schrijver Rob Riemen, de context van het thema. Zo begint hij met het beschrijven van een gedicht van de Griekse dichter K.P. Kavafis. Tegen de achtergrond van het Romeinse Rijk, in een door overvloed decadent geworden stad, kijken de keizer, senatoren, de retoren en de burgerij verlangend uit naar de komst
van de Barbaren: het zou een uitweg bieden uit de geestelijke leegte, de lethargie, de verveling en de gemakzucht waaraan de stad ten prooi was gevallen.

En wat moeten wij nu zonder barbaren. Die mensen waren tenminste een uitweg. (vertaling: G.H. Blanken)

In de 18e eeuw maakt de Europese beschaving opnieuw een bloeiperiode mee. Toch zijn er ook dan denkers die zich afvragen of de beschaving niet opnieuw ten onder zal gaan. In de huidige tijd is het barbarisme iets dat we via gruwelbeelden uit andere werelddelen te zien krijgen, maar bij ons heerst nu beschaving, althans zo denken wij, aldus Riemen. ‘Wat is het dat mensen doet neigen en vervallen tot barbarij? Wie zijn er barbaars en wat voedt barbarij? Is het, nu zoveel extremisten handelen in naam van de islam, gerechtvaardigd deze religie aan te duiden als een voedingsbodem voor barbarij? Maar wat dan te doen met het feit dat zoveel islamitische extremisten en jihadisten geboren en getogen zijn in Europa? Hoe kan het dat zij niet ontvankelijk bleken voor het Europees beschavingsideaal? Wat voedt fanatisme, destructivisme en zelfdestructie? En geloven we zelf nog in het beschavingsideaal of wachten wij ook op de barbaren?

AMOS OZ; FOTO: UZI VARON

Europeaan
Amos Oz zal het in zijn lezing onder meer over fanatisme hebben. In zijn voorbereidende gesprek met Riemen zei hij dat ‘fanatisme overal terrein wint, omdat mensen zoeken naar simpele antwoorden’ en dat ‘fanatisme zich in elk mens, in elke cultuur en in elke beschaving bevindt’.

Oz schreef naast twintig romans ook een groot aantal non-fictiewerken, waaronder essays over politiek en het Israëlisch-Palestijnse conflict. Hij won talloze literaire prijzen en wordt vaak genoemd als kanshebber voor een Nobelprijs voor de Literatuur. Oz groeide op in Jeruzalem als kind van rechts-revisionistische, zionistische ouders, maar verhuisde op zijn veertiende naar een kibboets nadat zijn moeder zelfmoord had gepleegd. Daar kreeg hij als jonge schrijver één dag per week om te schrijven. Pas nadat zijn (derde) roman Mijn Michaël (1968) een bestseller bleek, werd dat uitgebreid naar drie dagen. Ook toen hij lesgaf aan de Ben Gurion Universiteit in Beër Sjeva, bleef hij in het weekend diensten draaien in de eetzaal van de kibboets.

Zijn autobiografie A Tale of Love and Darkness werd een wereldwijde bestseller en werd in 37 talen vertaald, en het boek Mijn Michaël is volgens zijn uitgever een van de meest verkochte boeken van de 20e eeuw. Zijn werk is in 42 talen vertaald, waaronder het Arabisch en het Chinees. Zijn meest recente roman Judas (De Bezige Bij) komt op 12 november in Nederland uit.

In zijn essay Help us divorce schrijft hij: “Ik ben niet langer Europeaan in wat voor zin dan ook, behalve door de pijn van mijn ouders en voorvaderen, die in mijn genen voor altijd een gevoel van onbeantwoorde liefde voor Europa heeft achtergelaten. Maar als ik Europeaan zou zijn, zou ik ervoor hoeden de vinger naar iemand te wijzen. In plaats van de Israëli’s zus te noemen of de Palestijnen zo, zou ik alles doen om beide kanten te helpen, want zij staan beide op het punt om de meest pijnlijke beslissing in hun geschiedenis te maken. Je hoeft niet langer te kiezen tussen pro-Israël of pro-Palestina, je moet pro-vrede zijn.”

Sprekers
Behalve Amos Oz zal over de grote vragen van de conferentie een indrukwekkende lijst intellectuelen hun gedachten laten gaan.

Anne Applebaum
Is columnist voor The Washington Post. Zij schreef een aantal toonaangevende boeken over de geschiedenis van Oost-Europa en Rusland, waaronder Gulag. A History over de gruwelen van het stalinistische bewind.

Amin Gemayel
Voormalig president van Libanon, die een aantal boeken schreef over de gecompliceerde situatie in zijn land.

Azza El-Kholy
Hoofd academisch onderzoek aan de Bibliotheca Alexandria en hoogleraar Amerikaanse literatuur aan de Universiteit van Alexandrië. Ze is een belangrijk voorvechtster van vrouwenrechten in Egypte.

Zeev Sternhell
Voormalig redacteur van The Jerusalem Quarterly, een uitgave die zich richt op de geschiedenis, politieke status en toekomst van de stad Jeruzalem. Hij is fervent Zionist en tegenstander van het beleid jegens Palestijnen. Hij is deskundige op het gebied van fascisme.

Marian Turski
Bleef in Polen nadat hij als jongen Auschwitz overleefde en zette zich in voor verzoening tussen verschillende gemeenschappen, onder meer als schrijver en redacteur voor het Poolse weekblad Polityka. Hij is bestuursvoorzitter van het Joods Historisch Instituut en een van de stichters van het Polin-museum over Poolse Joden.

Leon Wieseltier
Een van Amerika’s meest spraakmakende intellectuelen.

Bettina Stangneth
Filosoof gepromoveerd op Immanuel Kants geloof en zijn concept van het ‘absolute kwaad’. Ze schreef Eichmann vor Jerusalem, waarin ze hem portretteert als een overtuigde en bedachtzame nazi. Daarmee doorbrak ze het koele, bureaucratische beeld dat Hannah Arendt van hem schetste.

Abderrahmane Sissako
Filmregisseur en scenarioschrijver uit Mauritanië. Zijn bekroonde film Timbuktu verhaalt over hoe fundamentalisten een Afrikaanse stad gijzelen en daarmee het leven voor de gematigde moslimbevolking onmogelijk maken.

Michael Shermer
Psycholoog en gepromoveerd in de wetenschapsgeschiedenis. Hij onderzoekt hoe geloof in een opperwezen wijdverbreid heeft kunnen raken en laat zien hoe de wetenschappelijke benadering de moraal en de wereld zoals we die waarnemen heeft veranderd en kan verbeteren.

Donald Sassoon
Emeritus professor vergelijkende Europese cultuurwetenschappen.

Robert Putnam
Een van de belangrijkste politicologen van het moment. Hoogleraar bestuurskunde aan Harvard.

Ahmed Gâaloul
Uit Tunesië afkomstige taalfilosoof. Hij studeerde in Marokko en het Verenigd Koninkrijk. Na de revolutie van 2010 keerde hij terug naar Tunesië, waar hij een belangrijke politieke rol vervult.

John Haldane
Hoogleraar filosofie en insider in het Vaticaan. Hij verdiept zich in theologische vraagstukken, de filosofie van de geest, ethiek en esthetiek.

FOTO: CORBINO

Het Nexus-Instituut
Het Nexus-instituut stelt zich ten doel ‘het Europees humanisme levend te houden door debat te stimuleren over tijdloze kwesties en actuele thema’s’. Het instituut is het geesteskind van schrijver en cultureel filosoof Rob Riemen. Naar eigen zeggen heeft Riemen zich ‘nooit in een vak bekwaamd’ maar las, las en las en verdiepte zich in de grote vragen van het leven. Toen hij de uitgever Johan Polak leerde kennen wist hij dat hij, net als Polak wilde ‘bijdragen aan het voorbestaan van het humanisme als Europees beschavingsideaal’. In 1991 begon hij met het uitgeven van het tijdschrift Nexus, met daarin essays van wetenschappers, kunstenaars, politici en andere denkers. In 1994 volgde de oprichting van het Nexus-instituut, dat jaarlijks lezingen, conferenties, symposia en masterclasses organiseert over cultuurfilosofische onderwerpen die worden belicht vanuit de humanistische traditie.

De Nexus-conferentie vindt plaats op 14 november in De Nederlandse Opera & Ballet (v.h. Muziektheater), Amstel 3, Amsterdam. Alle informatie vindt u op www.nexus-instituut.nl

Lezersaanbieding
De sprekers op Waiting for the Barbarians zullen allen een essay schrijven dat verschijnt in Nexus 71, ‘Wachten op de barbaren’ (voorjaar 2016). Lezers van het NIW kunnen bij bestelling van entreekaarten voor de Nexus-conferentie automatisch en zonder kosten intekenen op deze publicatie t.w.v. € 25. U dient hiervoor in het opmerkingenveld te vermelden: NIW-lezer, plus Nexus 71, ‘Wachten op de barbaren’.