Werk van Menasseh Ben Israel, 17e eeuw. Foto: Pieter Lamberts
Leeuwarden is met Valletta op Malta culturele hoofdstad van Europa 2018. Het programma staat in het teken van meertaligheid, wat niet vreemd is voor een stad waar Fries en Nederlands gesproken wordt. Maar er is nog een taal die zich aan een groter publiek voorstelt: Jiddisj. En dit heeft alles te maken met de Dr. L. Fuks Bibliotheek.
Iemand die alle ins en outs van de Leeuwardse bibliotheek kent is bibliothecaris en conservator Uzi Hagaï, een Israëli die 35 jaar geleden naar Nederland is gekomen. “Voor de liefde. Ik heb eerst in Apeldoorn gewoond, maar ben later naar Amsterdam verhuisd, waar ik aan de Universiteit van Amsterdam Semitische talen en culturen heb gestudeerd. Daar heb ik ook Jiddisj geleerd. Dat klinkt misschien vreemd, want Jiddisj is geen Semitische taal. Maar mijn docente voor geschiedenis, professor Rena Fuks-Mansfeld, onderwees ook Jiddisj. Die taal had ze van haar man, Leo Fuks, geleerd. Op deze manier was ik goed toegerust om bibliothecaris en conservator van de Dr. L. Fuks Bibliotheek te worden,” vertelt Hagaï in zijn appartement in Buitenveldert.
Wekelijks gaat de in een dorpje bij Netanja opgegroeide Israëli voor twee dagen naar Leeuwarden om er in ‘zijn’ bibliotheek te werken. Hij beheert meer dan twaalfduizend boeken. “Het is eigenlijk heel bijzonder dat er in een Nederlandse provinciestad zo’n omvangrijke bibliotheek met hebraïca en judaïca is. De collectie telt niet alleen Jiddisje en Hebreeuwse boeken, maar ook werken in andere talen. Eén ding hebben ze gemeen: jodendom en Joodse cultuur in brede zin.”
De basis voor de Dr. L. Fuks Bibliotheek ligt bij Leeuwarden om de hoek, in het stadje Franeker, zo’n twintig kilometer westelijk van de Friese hoofdstad. Hier werd in 1585 een universiteit opgericht, waar vooral theologie werd onderwezen. Het was de tweede universiteit van de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, na die van Leiden. Maar toen kwam Napoleon en die vond vijf universiteiten in het Nederlandse deel van zijn keizerrijk te veel – hij sloot er drie, waaronder Franeker. Na de val van de Franse keizer draaiden de nieuwe Nederlandse autoriteiten Napoleons besluit niet terug – de collectie van de universiteit van Franeker werd toegewezen aan het Provinciale Archief en vormt de basis van de Dr. L. Fuks Bibliotheek.
Bibliothecaris/conservator Uzi Hagaï
Meesterlijk
“De boeken en boekdelen van de universiteit van Franeker waren vanwege de studie theologie veelal in het Hebreeuws. Theologiestudenten moesten religieuze teksten in het Hebreeuws, Latijn en Grieks kunnen lezen. In de Franeker bibliotheek bevonden zich kostbare exemplaren, zoals een Italiaanse wiegendruk in het Hebreeuws uit 1485. Dit werk is zo meesterlijk gedrukt, dat de letters ook na ruim vijf eeuwen nog fris overkomen. Ik kan de tekst zonder meer lezen,” vertelt de bevlogen conservator.
Na de Napoleontische tijd duurt het meer dan honderd jaar voordat de collectie weer aanzienlijk wordt uitgebreid. Hier komt Leo Fuks in beeld. Hij was in 1908 als Lajb Fuks geboren in het stadje Kalisch, in het toenmalige Duitse keizerrijk. (Na de Eerste Wereldoorlog werd Kalisch Pools en heette voortaan Kalisz.) Lajb, die uit een geslacht van rabbijnen stamde, zou in de voetsporen van zijn voorouders treden en doorliep het rabbijnenseminarium Tachkemoni in Warschau. Maar hij gooide het roer om, volgde een academische studie en ging in zijn geboortestad aan de slag als docent Hebreeuws en Joodse geschiedenis.
Vanwege het groeiende antisemitisme in Polen verliet hij dat land in 1930 en kwam via Frankrijk, België en Portugal in 1934 in Nederland terecht. Hier bleef hij als secretaris van de Oostjoodse cultuurvereniging ‘Sch.-Anski’ nauw betrokken bij de ontwikkeling van literatuur, toneel en kunst in het Jiddisj. Nadat nazi-Duitsland in 1940 Nederland was binnengevallen, dook Lajb Fuks onder en sloot zich aan bij het verzet. Voortaan heette hij Leo. Hij overleefde de oorlog en werd in 1946 bibliothecaris en conservator van de beroemde Bibliotheca Rosenthaliana van de Universiteit van Amsterdam, nu een van de grootste Joodse collecties van Europa. Bovendien doceerde hij als universitair docent aan de UvA modern Hebreeuws en Jiddisj en was hij vertaler Jiddisj.
‘Wat doet een bibliotheek met duplicaten? Ze verkoopt of ruilt ze. Dat wilde doctor Fuks niet’
Hagaï: “Toen doctor Fuks met pensioen ging had hij een grote collectie opgebouwd. Het had voor de hand gelegen dat hij die aan de Bibliotheca Rosenthaliana, een van de Bijzondere Collecties van de UvA, had geschonken. Maar dat heeft hij dus niet gedaan. Daarvoor zijn drie redenen. In de eerste plaats was er de belangrijke collectie van de universiteit van Franeker. In de tweede plaats wilde hij de Friese bevolking bedanken voor de hulp die ze tijdens de oorlog aan Joodse onderduikers heeft verleend. En in de derde plaats was de Bibliotheca Rosenthaliana al goed voorzien. Veel werken in zijn eigen collectie zou de Rosenthaliana dubbel hebben. En wat doet een bibliotheek met duplicaten? Ze verkoopt of ruilt ze. Dat wilde doctor Fuks niet.”
Italiaanse wiegendruk uit 1485
Schat
Nu is de Dr. L. Fuks Bibliotheek de parel van Tresoar, zoals zich het Friese Centrum voor Geschiedenis en Literatuur noemt. Tresoar is Fries voor ‘schat’. Hier kan iedereen schatgraven en alles over jodendom en Joods leven leren. Hagaï: “Daarvoor hoef je geen Hebreeuws of Jiddisj te kennen. Een bibliotheek moet voor iedereen toegankelijk zijn. Daarom koop ik gericht boeken aan over Joodse filosofie, geschiedenis, religie, gebruiken en gewoonten in moderne Europese talen.”
De erfenis van dr. Leo Fuks is hiermee niet alleen een papieren monument, maar ook inspiratiebron voor lezers, geleerden, kunstenaars en musici. Zo onderzoeken in het kader van ‘Leeuwarden, culturele hoofdstad van Europa’ op het festival Jiddish Waves (in maart 2018) Arabische musici en Friese dichters samen thema’s als ‘Heymishkeit, Lernen en Simche’. Uzi: “De Dr. L. Fuks Bibliotheek als inspiratiebron voor mensen van nu – zo is het goed.”
Verhaal van C. Lonius uit 1737
Abonneer op het NIW
