Op het podium v.l.n.r. Riki Kooyman, Wim van Dijk, Karen de Jager, Hanna Nathans, Vinco David
Ondanks het belabberde weer vonden zo’n veertig geïnteresseerden op 14 februari de weg naar de Debatterij bij Crea. Lief zijn voor elkaar zou je het thema – in de lijn van Valentijn – kunnen noemen, of serieuzer: moeten de deuren van de Joodse gemeenschap verder open worden gezet? Wie hoort erbij, wie niet? Kan het anders?
Door Shirah Lachmann
Met de vraag ‘Moet het beleid voor het toetreden tot het jodendom worden veranderd?’ peilt gespreksleider Karen de Jager de stemming. Slechts een enkeling houdt het rode kaartje (‘nee’) op; hij vreest dat er veel verloren zal gaan. Prikkelender is de stelling die aan de panelleden wordt voorgelegd: ‘Ik ben Joods omdat ik me Joods voel’.
Voor Vinco David zit er wel enige ruimte tussen de vraag en de stelling, maar hij maakt zich zorgen over de verkrampte opstelling van het jodendom. De ultraorthodoxie uitgezonderd voelen “Joden in Europa – en zeker in Nederland – zich bedreigd en keren zich naar binnen. Het gevolg is dat de groep kleiner wordt, er op een moment geen geld meer zal zijn voor een rabbijn of voor onderwijs en dan volgt verkruimeling. Kunnen de halachische regels niet anders worden geïnterpreteerd?”
Wim van Dijk is duidelijk: iedereen heeft recht op zijn gevoelens, “maar er zijn objectieve criteria, bepaald door onze traditie, de Talmoed, de mondelinge leer. Daar ligt het fundament van de Joodse identiteit. En specialisten in de schriftelijke en mondelinge leer bepalen wie Joods is. Zo is het.” Hannah Nathans wijst erop dat de Talmoed vele teksten kent en dat er verschillende manieren zijn om die uit te leggen. Er waren periodes dat het Jood-zijn via de vader liep. “In een tekst van Maimonides wordt een ongehuwde, zwangere Joodse vrouw gevraagd naar de status van de vader. Als die Joods is, is het kind ook Joods. Indien we ons baseren op de geschriften is de matrilineaire afstamming vatbaar voor discussie.” David sluit zich daarbij aan. Het gaat om interpretaties en die verschillen naar gelang tijd en plaats.
Riki Kooyman vraagt zich af of er hoe dan ook sprake is van een keuze. “Er is een belangrijke groep die niet heeft gekozen, maar door de oorlog, familie – vanuit hun achtergrond – Joods is ‘gemaakt’, maar niet als zodanig wordt beschouwd.” In 2014 onderzocht Kooyman voor de Amerikaanse organisatie de Joint hoe Joods kinderen uit gemengde huwelijken zich voelen. Voor haar is de meest interessante uitkomst dat bijna iedere geïnterviewde een zekere binding heeft. “Maar dat is vooral een gevoel; het uit zich minder in activering, door bijvoorbeeld viering van feestdagen of lidmaatschap. Voor kinderen met een Joodse vader is het duidelijk problematischer. Zij krijgen te horen: ‘Je bent niet Joods’, maar de niet-Joodse buitenwereld vindt van wel. Overigens gaf een aantal geïnterviewden met een Joodse moeder ook aan zich soms weinig welkom te voelen.”
David waarschuwt dat het géén vrijblijvende keuze is. “Er is altijd een halacha nodig. We moeten niet alles overboord zetten, maar wel opnieuw interpreteren. Het jodendom is zó rijk aan interpretaties.”
Gastvrijheid
Uit een korte discussie tussen rabbijn Nathans en een van de aanwezigen komt het verschil tussen gevoel en praktijk mooi naar voren. Nathans: “Ik ben naar het jodendom toe gegroeid. Ik kreeg het gevoel: ik ben gewoon Joods. Ik ben aansluiting gaan zoeken en dat doe je volgens bepaalde regels.” Bezoeker: “U heeft zich dus aangepast om Joods te kunnen zíjn?” Nathans: “Ja.” Een andere aanwezige vraagt zich af waar men bang voor is. “Hoeveel potentiële geriem [‘bekeerlingen’] zouden in de rij staan?”
Die vraag brengt De Jager naadloos naar het volgende discussiepunt: moet de gemeenschap gastvrijer zijn? Rabbijn Van Dijk is zeer stellig. “Wij staan apart door onze levenswijze. En wij hebben de taak van kedoesja [heiliging]. Niet-Joden hebben een andere, niet minder belangrijke taak. Open staan kan een gevaar zijn voor niet-Joden, wanneer zij zich niet kunnen houden aan alle regels.” David is het faliekant oneens. “Die discussie doet ons nog eens de das om. Het huispersoneel bij Joden werd Joods, op Ouderkerk liggen een paar ex-slaven begraven. Gioer was in het verleden makkelijker; het is een verkramping van nu.”
De realiteit, aldus Kooyman, is dat er steeds meer gemengd-gehuwden zijn in de gemeenschap. “Van de jongeren heeft meer dan 70 procent een niet-Joodse partner. Hoe moet daarmee worden omgegaan?” Nathans: “Als iemand komt met de uitgesproken wens: dit is de weg die ik wil bewandelen, dan moet die persoon hartelijk worden ontvangen.”
Voor Van Dijk is er maar één middel om te voorkomen dat kinderen niet meer voor het jodendom kiezen. “Leven in orthodoxie! Assimilatie is het probleem. Zorg dat Joden Joodser worden!” Kooyman vindt dat te kort door de bocht. “Mensen kunnen op veel terreinen binding hebben, zoals geschiedenis, religie, cultuur. Iemand die laag scoort op religie, kan hoog scoren op iets anders. Er ís een grote groep die mee wil doen, ook mee heeft gedaan, maar steeds het lid op de neus kreeg.”
David vraagt zich af of gemengde huwelijken wel het begin van verval zijn. Zelf is hij er niet tegen, als het kind maar Joods wordt opgevoed! Nathans vult aan: “Het is niet genoeg om je kind te droppen op Talmoed Tora en zelf niets te doen. Je moet het een vorm geven in je dagelijkse leven. Het kind moet het van zijn ouders ervaren.”
Individuele beleving
Een van de aanwezigen komt terug op de vraag over gastvrijheid. “Ik ben halachisch Joods, maar heb geen behoefte aan aansluiting. Mijn ervaring is dat de georganiseerde Joodse gemeenschap buitengewoon onaardig is. Ik voel me nooit welkom.” Een andere aanwezige vraagt rabbijn Van Dijk of de accenten niet anders kunnen worden gelegd. Die vraag laat hij echter liggen. Een derde legt het probleem bij beide groepen: de afgedrevenen bekijken het georganiseerde jodendom met gruwel en orthodoxe Joden bekijken die afgedrevenen met afschuw. “Groei naar elkaar toe, zónder water bij de wijn te doen.”
De vraag of het jodendom genoeg te bieden heeft, levert iets meer nee-stemmers op
De vraag van gespreksleider De Jager of het jodendom voldoende te bieden heeft, levert iets meer nee-stemmers op. De verbondenheid blijkt divers te zijn. Voor de een is dat Jiddisj zingen en B’nai B’rith, voor een ander de tradities en het eten. David gooit de knuppel in het hoenderhok en stelt dat al die tradities – zingen, eten enzovoort – impliciet terugvoeren tot de religie. Kooyman probeert de daaropvolgende discussie over religie en traditie te abstraheren. “Het gaat erom dat je je ten opzichte van een groter geheel anders voelt en anders doet. Voor mij heeft dat een cultureel aspect en het heeft te maken met Israël.”
Verdwijning van het jodendom – de volgende vraag van De Jager – zou Kooyman erg vinden, “maar móét religie het uitgangspunt zijn? Er zijn zoveel andere manieren om je te identificeren. Er is een hoge drempel naar de gemeentes, maar er is ook een individuele beleving.” Van Dijk maakt zich geen zorgen: “De Tora-gemeenschap groeit en bloeit.” Ook Nathans is niet somber. “Rol de loper uit voor personen die Joods willen zijn. Een groot hek is niet nodig; het is een misjpoche.” David bespeurt “veel wensdenken. De enige groei is bij de ultraorthodoxie. Is Joods voelen op den duur genoeg? Joods trouwen is vechten tegen de bierkaai. Er is één hoop: als Joods voelen op een of andere manier leidt tot Joods aansluiten. De oplossing is meer openstaan.”
Daar is de zaal het nog steeds mee eens, getuige het merendeel groene kaartjes dat voor de laatste keer wordt opgehouden.
Dit was de Debatterij #3, met Karen de Jager, journalist, historicus en communicatiedeskundige, die de discussie leidt tussen vier gasten en met de zaal; Vinco David, politicoloog en schrijver; Wim van Dijk, gepensioneerd rabbijn, docent en voormalig krijgsmachtrabbijn; Riki Kooyman, sociologe en
werkzaam bij Vluchtelingenwerk; Hannah Nathans, coach, spiritueel begeleider, docent en rabbijn bij HaMakor Centrum voor Joodse spiritualiteit.
De Debatterij wordt georganiseerd door Crescas en het NIW. Het vierde debat is op 6 maart. Voor de actualiteit van het debat wordt het onderwerp steeds kort tevoren bepaald.
Abonneer op het NIW
