ESTHER VOET EN BART SCHUT
Het Praça de Torres in het noorden van Lissabon wordt gedomineerd door Campo Pequeno, een eclectisch gebouw dat in 1892 de deuren opende. Het is een stierenvechtersarena en sinds 2006 ook cultureel centrum en museum, dat zo’n tienduizend bezoekers kan herbergen. Maar wij zijn er niet voor stieren of een film. Aan een van de straten rondom het plein opende op 5 maart Genesis, het eerste koosjere restaurant van Lissabon. En het blijkt al meteen een hit. We stappen het vroeg in de avond binnen en konden nog net een tafeltje kunnen bemachtigen, maar na een uurtje moeten we ons langs de mensenmenigte aan de bar wurmen.
Verreweg de meeste gasten blijken jonge Israëli’s te zijn, er wordt vrijwel alleen Ivriet gesproken. Dat zijn de eigenaars van Genesis ook. Shalom en Karin Iloz streken zes jaar geleden neer in de hoofdstad van Portugal en kortgeleden werd hun droom werkelijkheid: een eigen restaurant met Israëlische keuken. Op het menu staan hummus, Marokkaanse couscous en shakshuka. Portugese Joden zijn hier zwaar in de minderheid, maar er zijn er wel enkele. Zo zien we de rabbijn van Lissabon, die op zijn Facebookpagina het restaurant bejubelde, met zijn gezin genieten van de dis.
Toch even informeren bij de eigenaar: “Genesis? Moet dat niet Beresjiet zijn?” Hij antwoordt met een grote grijns: “Genesis bekt lekkerder.”
Historici
In ieder geval is het nieuwe eethuis een uitstekende plek om kennis te maken met de voorzitter van de Joodse Gemeente van Lissabon, David Joffe Botelho. Hij is de zoon van een Zuid-Afrikaanse moeder en een Portugese vader en werd geboren in Portugal: “Maar na de scheiding van mijn ouders ging ik met mijn moeder terug naar Zuid-Afrika, waar ik medicijnen wilde gaan studeren. Dat werd me echter onmogelijk gemaakt. Ik was immers blank, Joods en Portugees. En dat betekent in Zuid-Afrika onherroepelijk discriminatie. Ik maakte geen enkele kans om ingeloot te worden.
Daarom besloot ik terug te keren naar mijn geboorteland, waar ik me na mijn medische studie bij de marine specialiseerde in urologie.”
‘Het is een jong bestuur, er zijn maar twee leden boven de vijftig’
Na jaren deel uitgemaakt te hebben van het bestuur, werd Botelho in 2022 verkozen tot voorzitter van de gemeente. “Het is een jong bestuur, ” zegt hij, “er zitten maar twee leden van boven de vijftig in.” Kom daar in Nederland maar eens om.
Botelho’s kille groeit. Snel. Allereerst zijn er de Israëli’s die dankzij een wet uit 2015 Portugees staatsburgerschap kunnen aanvragen. Als je kunt bewijzen dat je een nazaat bent van Joden die vanwege de inquisitie eind vijftiende eeuw uit het land moesten vluchten, kun je een beroep op doen op die wet. “Velen doen dat. Gelukkig is er nog altijd veel documentatie waarmee zij het bewijs kunnen leveren, mede dankzij het uitstekende team van genealogen dat aan ons verbonden is. Dat zijn historici die weten waar ze moeten zoeken. Bijvoorbeeld in Brazilië, waar veel Joden naartoe vluchtten, maar ook in Europese landen en het huidige Turkije. Er is wonderbaarlijk veel bewaard gebleven. De Portugese overheid probeert zo de onrechtvaardigheid van toen recht te zetten.”
Even leek er een kink in de kabel te komen, toen de Russische oligarch Roman Abramovitsj in 2021 aanspraak wilde maken op de wet. Het veroorzaakte een jaar daarop zelfs een rel toen Botelho’s collega in Porto, rabbijn Daniel Litvak, werd gearresteerd. Er zouden malversaties zijn gepleegd bij de uitreiking van de begeerde certificaten. Later werden alle beschuldigingen aan zijn adres ongegrond verklaard. De rechter oordeelde dat de aanklagers waren verzand in ‘algemeenheden’. Kortom: gebrek aan bewijs.
Als we Botelho daarnaar vragen, kiest hij zorgvuldig zijn woorden: “Dat was in Porto, ik kan alleen spreken voor Lissabon. Onze historici bestuderen stambomen en kijken of de documenten authentiek zijn. Pas als zij die als koosjer bestempelen, geven we een certificaat af waarmee staatsburgerschap kan worden aangevraagd.”
Niet alleen Israëli’s emigreren naar Portugal dankzij de nieuwe wet
De wet is nog steeds van kracht en velen maken er gebruik van.
Conservatief
Het zijn niet alleen Israëli’s die besluiten naar Portugal te emigreren. Botelho: “We zien ook het aantal Franse Joden groeien, en sinds de Brexit veel Britten. Ze hoeven echt niet allemaal gebruik te maken van zo’n certificaat. Ik begrijp wel waarom ze hier neerstrijken. Een paar voordelen: het weer is hier goed, het eten lekker, Lissabon is hip en vooral rustig.”
Van die kalmte merken wij tijdens ons verblijf zelf het een en ander. Eenmaal in het vliegtuig terug naar Nederland, beseffen we dat we geen enkele uiting van pro-Palestinabetogers hebben gezien. We hebben in de vier dagen waarin we een behoorlijk deel van het land doorkruisten zelfs geen Palestijnse vlag kunnen ontwaren, hoewel er wel degelijk een substantiële Palestijnse gemeenschap in het land woont. Volgens David Botelho heeft dat te maken met de Portugese volksaard: “Die is behoudend, je zou het conservatief kunnen noemen. Men hecht aan traditie. Daarom kon António de Oliveira Salazar zo lang aan de macht blijven, van 1932 tot 1968. Hij was een dictator, maar geen fascist of antisemiet. Anders dan Franco had hij meer sympathie voor de geallieerden dan voor Hitler.”
Die houding beschermde de Portugese Joden in de oorlog. “Wel was Salazar tegen elke vorm van vernieuwing. Hij wilde alles houden zoals het was. Dat zit echt in de volksaard, je ziet het zelfs bij ons in sjoel. Daar bidden we nog steeds voor de Portugese koning, hoewel het land al jaren een republiek is. De gemiddelde Portugees heeft een hekel aan verandering. Het feit dat de Portugese landsgrenzen al sinds de twaalfde eeuw niet zijn veranderd, zou je als symbolisch kunnen zien.”
De grote vijand van Portugal is altijd Spanje geweest, zegt Botelho. “De Joods-Portugese piraten die in de Cariben actief waren, ja, die waren er wel degelijk. Ze kaapten hoofdzakelijk Spaanse schepen, geen Britse of Hollandse. Spanje heeft ons in de loop der geschiedenis niet veel goeds gebracht, vandaar ook het gezegde: ‘Uit Spanje komen alleen maar slechte windrichtingen en slechte huwelijken’.” Daarmee doelt hij op het huwelijk van koning Emanuel I met Isabella van Aragon, waarna in Portugal de inquisitie begon.
Verkiezingen
Hoewel de gemeenschap groeit, zijn er nog veel ambities die Botelho op zijn lijstje heeft staan. Zoals een Joodse school, want die is nu in heel Portugal niet te vinden. Toch heeft ook hier 7 oktober en de oorlog die daarop volgde, een en ander veranderd. “We zijn als gemeenschap pro-actiever geworden. Tot dan toe was de enige manier waarop we als kille naar buiten traden, de ontsteking van de menora met Chanoeka. Maar op 10 oktober organiseerden we een bijeenkomst waarop honderden bezoekers afkwamen. Bij het castello in het historische hart van Lissabon werd de Israëlische vlag gehesen en het parlement werd blauw-wit verlicht. De president, de premier, de parlementsvoorzitter, iedereen sprak zich uit tegen de barbaarse pogrom.”
‘Portugezen houden niet van de confrontatie, ze hebben weerzin tegen agressie’
Maar is het zes maanden later. De ontevredenheid over de voortgang van de oorlog neemt toe, net als de zorgen over de situatie van de Gazaanse bevolking. “Portugezen zijn geschokt over de beelden die ze op tv zien,” vertelt Botelho, “maar onze veiligheid is tot nu toe niet in het geding. Portugezen houden er niet van de confrontatie te zoeken of zich luidruchtig te uiten, ze hebben weerzin tegen agressie. Er waren wat demonstraties vanuit het linkse blok, waaronder de communisten, onder leiding van nota bene een lesbische vrouw. Ik blijf het vreemd vinden dat iemand met haar inborst zo overduidelijk partij kan kiezen voor Hamas. De rechterkant van het politieke spectrum houdt zich stil.”
Hoe de houding van het land tegenover het conflict zich zal ontwikkelen, hangt af van de coalitie die nu, een paar weken na de nationale verkiezingen, in de maak is. De socialisten die ruim acht jaar aan de macht waren, hebben verloren. De centrumrechtse Democratische Alliantie werd nipt de grootste partij, maar zal voor een meerderheid moeten samenwerken met de partij die als derde eindigde, het radicaalrechtse Chega. Die partij vergaarde ruim 18 procent van de stemmen. Een van de verklaringen daarvan is dat ook Portugal veel vluchtelingen en economische immigratie herbergt. Op iedere hoek van de straat in Lissabon, en daartussenin, vinden we kleine supermarktjes die vrijwel allemaal worden beheerd door immigranten uit Bangladesh en Pakistan. De leiding van de Democratische Alliantie zegt echter dat ze een coalitie met Chega niet toejuichen.
Relatief arm
De rust die de Portugezen zo dierbaar is, is ook voor anderen die zich hier vestigen zeer welkom. Eén reden waarom veel nieuwkomers naar Portugal trekken noemt Botelho niet, maar is wel voelbaar. De kosten van levensonderhoud in het land liggen veel lager dan in de rest van West-Europa. De prijzen bewijzen dat, bijvoorbeeld in restaurant Genesis. Je betaalt voor de koosjere gerechten significant minder dan in Nederland.
Daarbij moet worden opgemerkt dat het Portugese minimumloon slechts 956 euro per maand bedraagt. Ongetwijfeld is Portugal daarmee het armste land van West-Europa. Wie zijn salaris in het buitenland verdient, is dus spekkoper.
We nemen afscheid van Botelho. De voorzitter heeft nog veel voor te bereiden, want hij verwacht bij Poeriem zo’n vierhonderd mensen in zijn sjoel. Het gebedshuis werd ingewijd in 1904, in het kielzog van de emancipatiegolf in Europa. Wij rekenen na een copieuze maaltijd af en zijn blij verrast. Genesis is voor iedere bezoeker van Lissabon beslist een aanrader. Ook als je niet Joods bent.
Misjpacha
Motsee sjabbat. We laten Lissabon achter ons en rijden naar het dertig kilometer westelijker gelegen Cascais. Al meteen is duidelijk dat dit een rijke gemeente is. Nergens ontsierende industrie, veel keurig onderhouden villa’s, geen panden die hoognodig aan een make-over toe zijn, dure winkels. Op een enorm modern gebouw prijkt in zilverkleurige letters Avner Cohen Casa Chabad. Na controle door de beveiliging belanden we in een zaal waar vrolijk verklede kinderen achter elkaar aan rennen. Vanwege het lekkere weer is de ruime binnenplaats beschikbaar, voorzien van boompjes en kunstgras, waar de kinderen heerlijk kunnen ravotten.
Het enthousiasme van de geestelijk leider van de kille, rabbijn Eli Rosenfeld, werkt aanstekelijk. De sfeer is uitgelaten. Rosenfeld is opgegroeid in Brooklyn, zijn vrouw Raizel komt uit Connecticut. In 2010 streken ze neer in Portugal en wat ze in die jaren hebben kunnen neerzetten is indrukwekkend. Rosenfeld: “Toen we hier kwamen was er vrijwel niets, we hebben het enorm zien groeien. Dit cultureel centrum en synagoge konden we dankzij gulle gevers neerzetten. Dat deden we met het oog op de groei die we op termijn verwachtten, maar we hebben onze capaciteit nu al bereikt.”
Langzaam stroomt de synagoge vol. Alle kinderen zijn verkleed: als koningin Ester, cheerleader of ridder. De prijs voor het meest originele kostuum gaat toch echt naar het jongetje dat zich heeft verkleed als een knijpfles ketchup. Een deel van de volwassenen heeft zich eveneens uitgedost, maar bezoekers in een dagelijks kloffie worden uiteraard niet geweigerd.
Ook hier zien we veel Israëli’s, zoals Keren die met haar gezin sinds augustus in Cascais woont. Ze geeft nu les in de kinderopvang van het Chabadcentrum en heeft niets dan lovende woorden voor de manier waarop zij door de kehila is opgevangen. Een kehila die meteen na 7 oktober in actie kwam, onder meer door kleding en speelgoed te verzamelen voor slachtoffers van het bloedbad. Ook Israëli’s die naar Portugal uitweken stond hier een warme, gastvrije ontvangst te wachten. We ontmoeten zelfs een paar Nederlanders, onder wie voormalig NIW-bestuurslid Uri van Gelder met zijn gezin. “En er zijn Brazilianen, merendeels zakenlieden, die natuurlijk het voordeel hebben dat ze de taal spreken,” vertelt Rosenfeld. Als kind heeft hij nog de Lubavitcher rebbe, de oprichter van Chabad, in New York horen spreken. “Elke week mogen wij hier nieuwe families verwelkomen,” vertelt hij. “We vormen een echte misjpacha.”
Vangnet
Rosenfeld, voorzien van witte pruik, gaat in rap tempo door de Megilat Ester. Daarna volgt de havdala en een zanger vertolkt prachtige melancholieke liedjes in het Ivriet. Hoe groot de onderlinge verbondenheid is, zien we terwijl zijn muziek de ruimte vult. Twee leden van de kille blijken de beste vrienden. De een komt uit Rusland, de ander emigreerde toen de oorlog in Oekraïne uitbarstte naar Portugal. De Rus nam de Oekraïner onder zijn hoede en maakte hem wegwijs in zijn nieuwe land. Gearmd luisteren ze naar de muziek.
‘Morgen houden we nog een groot feest, dan zit het hier stampvol’
Op de eerste avond van Poeriem tellen we zo’n 250 aanwezigen. “Maar morgen, zondag, houden we nog een groot feest en dan zit het hier stampvol,” vertelt Rosenfeld. Hoe heeft zijn gemeenschap zo snel kunnen groeien? “We zijn gezegend met wonderen. Het werk dat Raizel en ik erin gestoken hebben, haalt het niet bij de resultaten die er zijn geboekt. Ik doe niet aan voorspellen, maar ik denk dat we een mooie toekomst tegemoet gaan. Iedere vluchteling, iedere immigrant wordt hier door ons allen omarmd. Nieuwkomers integreren heel snel, we zijn een vangnet.”
Literaire schat
Dan laat de rabbijn de bibliotheek zien. Daar ligt een bijzondere schat te wachten. Naast hele rijen talmoeds, tora’s en gebedenboeken liggen in afgesloten vitrines de mooiste eeuwenoude boeken. De vitrines gaan niet open, want daar moet hij zelf bij zijn en hij heeft deze drukke avond nog meer te doen, maar hij laat ons alleen om de indrukwekkende verzameling te bewonderen.
We zien een vertaling van de kodesj Hiluliem door de in Portugal geboren Leon Templo, gedrukt in Amsterdam in 1671. Een werk van Isaac Aboab da Fonseca, die de eerste rabbijn in Brazilië werd. Zijn boek werd in 1681 in Amsterdam gedrukt. We ontdekken een oude ets van de Esnoga in Amsterdam en werk van Menasseh ben Israel, die uit Portugal naar Amsterdam vluchtte. Maar de grootste schat die deze bibliotheek herbergt, is een incunabel: een commentaar op de Pentateuch door Nachmanides. Gedrukt in 1489, twee jaar na het eerste gedrukte boek in Portugal. Dat was trouwens ook een Hebreeuws werk, dat zich nu bevindt in de British Library in Londen. Het boek dat hier ligt, zou gaan om het eerste werk dat in Lissabon werd gedrukt.
Rosenfeld: “Deze boeken zijn niet alleen verzameld omdat ze zo uniek zijn, het is ook een manier voor Joden om weer in Portugal te aarden. De bibliotheek maakt deel uit van hun religieuze erfenis, hun wortels die in Portugal liggen. En natuurlijk is er de belangrijke connectie met Amsterdam. Ik hoop zelf een keer Ets Haim te kunnen bezoeken, de unieke bibliotheek van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam. Wij delen gemeenschappelijke wortels.”
Deze Portugalspecial werd mede mogelijk gemaakt door Maror en verscheen eerder in het NIW26 van 5 april 2024
