Een relatie als een ijsberg

Het zou een oud Arabisch gezegde zijn: de vrienden van mijn vrienden zijn mijn vrienden. Maar in de politieke praktijk anno 2023 luidt het adagium vaker: de vijanden van mijn vijanden zijn mijn vrienden. In het Midden-Oosten zie je daar opvallende voorbeelden van. Zo haten soennieten en sjiieten elkaar meestal tot op het bot, maar zijn het sjiitische Iran en de soennitische Palestijnse terreurgroepen Hamas en de Islamitische Jihad inmiddels hechte bondgenoten. Verenigd in hun haat tegen de Joodse staat. 

Diezelfde staat heeft ook een paar opvallende bondgenoten, zeker sinds de Abrahamakkoorden. Maar dat door de Amerikanen gestuurde initiatief was niet eens nodig om Israël en ex-Sovjetrepubliek Azerbeidzjan in elkaars armen te drijven. Nadat het parlement in de hoofdstad Bakoe zich op 18 oktober 1991 onafhankelijk van Moskou had verklaard, was Israël een van de eerste landen dat die status erkende. Binnen zes maanden hadden de twee landen diplomatieke betrekkingen aangeknoopt. En dat terwijl meer dan 90 procent van de bevolking in de republiek moslim is. Zonder overdrijving mag gesteld worden dat de Joodse staat met geen enkel islamitisch land een betere relatie heeft dan met Azerbeidzjan.

Dat komt deels omdat het land seculier is, deels omdat het een historische Joodse minderheid heeft. Enkele duizenden Joden wonen in Bakoe, maar de meerderheid bestaat uit ‘Bergjoden’ (zie NIW 35, 2022). De belangrijkste reden van de warme en hechte band tussen Israël en Azerbeidzjan is echter een gemeenschappelijke vijand: Iran. Ongeveer een vijfde van de Iraanse bevolking bestaat uit etnische Azeri’s. Schattingen lopen uiteen van 10 tot 20 miljoen mensen – meer dan in Azerbeidzjan zelf, dat een bevolking van iets meer dan 10 miljoen inwoners heeft. De Iraanse ‘hoogste leider’ Ali Khamenei is half-Azeri. De meerderheid van de Azeri’s is sjiitisch, net als het regime van de ayatollahs in Teheran.

Schaakspel

Toch bestaat er een zeker wantrouwen bij het door Perzen gedomineerde regime jegens de Azerische ‘slapende reus’ binnen de eigen grenzen. Wellicht vanwege de sterke banden met de seculiere volksgenoten aan de andere kant van de grens met Azerbeidzjan. Het heeft geleid tot een ingewikkeld politiek schaakspel in de regio. In het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan om de enclave Nagorno-Karabach koos Iran de zijde van de christelijke Armeniërs. Omdat ook Rusland een Armeense bondgenoot is, ziet Azerbeidzjan zich omringd door vijanden. Nadat de Azeri’s in 1994 hun eerste oorlog met Armenië hadden verloren, wendden zij zich tot hun bondgenoot van het eerste uur: Israël.

De Joodse staat zou meer dan de helft – volgens denktank Middle East Institute zelfs 69 procent – van alle wapens leveren aan het leger van Azerbeidzjan, dat op zijn beurt een belangrijk deel van de Israëlische energiebehoefte voor zijn rekening nam: zo’n 30 procent van de olie-import van de Joodse staat. Intussen gokte Armenië op bewapening en bescherming vanuit Rusland. In 2020 volgde een nieuwe ronde in de strijd om Nagorno-Karabach en daarbij bleek dat de Azeri’s op het juiste paard gewed hadden. De Armeniërs met hun ex-Sovjetmaterieel bleken kansloos tegen de door Israël geleverde moderne wapentechnologie. Met name de ‘kamikazedrones’ van het type Sky Striker, geproduceerd door Elbit Systems uit Haifa, zaaiden dood en verderf onder de Armeense troepen. 

De Azeri’s wendden zich tot hun bondgenoot van het eerste uur: Israël

De Armeense gemeenschap in Israël protesteerde tegen de wapenleveranties, maar slaagde en slaagt er niet in de opeenvolgende regeringen in Jeruzalem op andere gedachten te brengen. Dat is alleszins begrijpelijk: de meer dan 750 kilometer lange grens tussen Azerbeidzjan en Iran biedt Israëlische inlichtingendiensten een unieke mogelijkheid de Islamitische Republiek te infiltreren. Begin maart van dit jaar verschenen berichten in de internationale pers dat de Azeri’s hun luchtmachtbases ter beschikking zouden stellen als Israël een aanval op het Iraanse kernwapenprogramma zou willen uitvoeren. Bakoe bestempelde dit onmiddellijk als nepnieuws, maar gezien de innige samenwerking tussen de twee landen zouden Israëlische bommenwerpers mogelijk wel ná hun missie kunnen landen of bijtanken in Azerbeidzjan. 

Pariastatus

Ook op diplomatiek vlak kunnen Jeruzalem en Bakoe het uitstekend met elkaar vinden. Dat gebeurde bijna twintig jaar vooral via achterkamers. Azerbeidzjan wilde rekening houden met bevriende moslimstaten die een openlijke vrijage met de Joodse staat als verraad zouden zien. In november vorig jaar kwam daar verandering in, toen de Azeri’s voor het eerst een ambassade openden in Tel Aviv. Twee voor de hand liggende redenen lagen aan dat besluit ten grondslag. Ten eerste de positieve publieke opinie in eigen land na de Israëlische hulp bij de overwinning op Armenië twee jaar eerder. Ten tweede hebben de Abrahamakkoorden ervoor gezorgd dat Arabische of moslimlanden die betrekkingen aanknopen met de Joodse staat niet meer de pariastatus van weleer krijgen. 

De opening van de ambassade was een bevestiging van twee decennia uitstekende betrekkingen tussen de twee landen. Israël had al sinds 1993 een ambassade in Bakoe. In 2009 bezocht president Shimon Peres zijn ambtsgenoot Ilham Alijev, die al sinds 2003 aan de macht is. Een jaar later schafte diens regering de visumplicht af voor slechts twee landen: Turkije, traditioneel de ‘grote broer’ van de Azeri’s, en Israël. 2016 was een belangrijk jaar voor de relatie tussen de twee landen. Onder leiding van voorzitter Ronald Lauder, de puissant rijke erfgenaam van het cosmeticaconcern Estée Lauder, bezocht een delegatie van het Zionistische Wereldcongres Bakoe, waarbij Alijev de ‘uitstekende relaties met de Joodse gemeenschap en Israël’ prees. Datzelfde jaar volgde een bezoek van premier Benjamin Netanyahu aan Azerbeidzjan. Kort daarna bereikten de Israëlische wapenleveranties hun hoogtepunt, culminerend in de Azerbeidzjaanse overwinning in de strijd om Nagorno-Karabach.

Pegasus

Niet alles in de relatie tussen Jeruzalem en Bakoe is rozengeur en maneschijn. Met name in de VS en Frankrijk vraagt de invloedrijke Armeense diaspora zich vertwijfeld af waarom Israël de zijde van een moslimland heeft gekozen in het conflict rond Nagorno-Karabach. Demonstraties tegen wapenleveranties aan Azerbeidzjan kenden een hoogtepunt in 2020. Maar inmiddels heeft Armenië de internationale opinie tegen zich in het harnas gejaagd door zich een trouwe bondgenoot van Vladimir Poetin te tonen, ook na diens genocidale aanval op Oekraïne. Tegelijkertijd liggen de Azeri’s goed in het Westen, nu het land zich heeft opgeworpen als vervanger van Rusland als het gaat om gas- en olieleveranties. 

Spanningen met Iran zullen Azeri’s en Israëli’s nog dieper in elkaars armen drijven

Meer principiële tegenstanders van hechte banden met Azerbeidzjan wijzen erop dat het land weliswaar seculier, maar allesbehalve democratisch is. Het autocratisch bestuurde en door en door corrupte land behaalt negen punten in de vrijheidsindex van mensenrechtendenktank Freedom House … op een maximale score van 100. Israël speelt in dit opzicht niet altijd een positieve rol. Zo zou het regime van Alijev de beruchte software Pegasus van de Israëlische cyberwapenfabrikant NSO Group ingezet hebben om oppositieleden en journalisten te bespioneren. Aan de andere kant is er internationaal begrip voor dat de Joodse staat zijn vrienden niet altijd voor het uitzoeken heeft, zeker niet in de islamitische wereld. Ook de ondertekenaars van de Abrahamakkoorden – de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Soedan en Marokko –zijn niet bepaald modeldemocratieën. 

Paranoïde

De toenemende spanningen tussen Azerbeidzjan en Iran zullen Azeri’s en Israëli’s waarschijnlijk alleen nog maar dieper in elkaars armen drijven. In de twee afgelopen jaren hield het leger van de Islamitische Republiek grootschalige oefeningen aan de grens met Azerbeidzjan. President Alijevs antwoord? Hij ging op de foto met een Israëlische gevechtsdrone om het grote buurland te tonen dat zijn land niet bang is voor intimidatie uit Teheran. Dit jaar nog dreigde Iran dat het militair zou ingrijpen als Bakoe zou proberen Nagorno-Karabach volledig te veroveren. Dat leidde tot demonstraties onder etnische Azeri’s in Iran, die zich voegden bij de grootschalige protesten voor vrouwenrechten. 

Het paranoïde regime van de ayatollahs ziet de hand van Azerbeidzjan in die protesten en vreest oplaaiend separatisme onder zijn Azerische bevolking. Maar een militaire interventie door Iran ligt niet voor de hand. Dit vanwege de steun die Bakoe geniet van regionale grootmacht Turkije. Ook daar zit een mogelijk pluspunt voor de Israëli’s: de hechte vriendschap met de Azeri’s kan van positieve invloed zijn op de haat-liefdeverhouding tussen Jeruzalem en Ankara. 

De belangrijkste pijler waarop de banden tussen Israël en Azerbeidzjan rusten, blijft de gezamenlijke opponent in Iran: de vijand van mijn vijand is mijn vriend. Bij het Wikileaks-schandaal in 2009 kwam naar boven dat president Alijev de relatie van zijn land met Israël vergeleek met een ijsberg: “Negen tiende ervan ligt onder water.” In Jeruzalem wil men niets liever dan dat diezelfde ijsberg de Islamitische Republiek tot zinken brengt.

Foto: Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan, met op de achtergrond de ‘Vlamtorens’, een verwijzing naar de bijnaam ‘Land van vuur’