’s Werelds grootste afficheverzameling, in 1938 door de nazi’s gestolen en sindsdien verloren gewaand, kwam onlangs terug in handen van de erfgenamen. Het Affichemuseum toont hoogtepunten uit de collectie, die later wordt geveild. „Vanuit Joods oogpunt is dit een grote overwinning.”
Door: Jaron Beekes
Hij was een van de eersten die affiches als volwaardige kunstvorm zag, in plaats van als goedkoop wegwerpmateriaal. Als jonge Joodse tandarts in het Berlijn van eind 19e eeuw begon Hans Sachs met het verzamelen van aanplakbiljetten. Al snel werd hij mecenas en autoriteit op het gebied van grafische kunst. Met een scherp oog voor kwaliteit kocht Sachs werk aan van kunstenaars als Mucha, Toulouse-Lautrec, Klimt, Kandinsky en Chéret. Als een bezetene kocht hij affiches, zonder voorkeur wat betreft onderwerp, stijl of herkomst. Zo groeide zijn collectie uit tot de grootste ter wereld, met op het hoogtepunt zo’n 20.000 exemplaren.
In 1938 werd op bevel van Joseph Goebbels de volledige collectie geconfisqueerd. Sachs zelf werd naar concentratiekamp Sachsenhausen gestuurd. Hij wist echter te ontsnappen en vluchtte samen met zijn gezin. Eerst naar Nederland, later via Londen naar de Verenigde Staten. Na de oorlog kreeg hij te horen dat zijn collectie verloren was gegaan. De Russen zouden de posters hebben gebruikt om vlees en vis in te verpakken.
Dr. Hans Sachs stierf in 1974, zonder zijn levenswerk ooit terug te hebben gezien.
Zeven jaar ellende
Sachs’ erfgenamen wisten niet beter dan dat de hele verzameling in de oorlog was verdwenen. Tot 2005, toen de Brit Alick Glass, getrouwd met de kleindochter van Hans Sachs, ontdekte dat een groot deel de oorlog toch had overleefd. Alick Glass: „De affiches bleken gewoon in een kelder van het Deutsches Historisches Museum in Berlijn te liggen! Ik belde het museum, en dat was het begin van zeven jaar ellende, waarin wij keihard hebben gestreden om ons eigendom terug te krijgen.”
De Duitse rechtbank besloot dat Sachs gewild zou hebben dat zijn affiches in Duitsland bleven, daarom zou de familie er geen recht op hebben. Er kwam een aantal rechtszaken, waarna werd besloten dat de collectie weliswaar eigendom van Peter Sachs, de zoon van Hans, zou worden, maar dat die er niets mee mocht doen en dat de hele collectie in het museum moest blijven. „Een belachelijke uitspraak,” vindt Glass.
Het Duitse ministerie van Cultuur vond de beslissing echter juist en besloot dat alle geroofde kunst van Joodse eigenaren zo behandeld moest worden. Uiteindelijk, na zeven jaar procederen, kwam het Federale Hof van Justitie in Karlsruhe tot de uitspraak dat het niet teruggeven van Joodse kunst gelijkstond aan het voortzetten van een nazimisdaad. In december 2012 werden 4200 affiches waarvan vaststond dat ze tot de collectie behoorden naar Peter Sachs in New York gestuurd, een nagekomen erfenis van miljoenen.
Glass: „Idealiter zou de collectie natuurlijk bijeenblijven. Maar na zeven jaar van juridische strijd zitten we financieel zo aan de grond dat we ons gedwongen zien de collectie te verkopen.” Een deel heeft de familie geschonken, vooral aan Joodse musea en culturele centra over de hele wereld, en inmiddels zijn 1200 affiches geveild in New York. Later zullen nog twee veilingen volgen.
Hoogtepunten uit de Sachs-collectie zijn nu te zien in Hoorn, een unieke laatste kans om de roemruchte verzameling bij elkaar te zien. De circa 150 tentoongestelde affiches hangen, net als in Sachs’ oorspronkelijke opstelling, willekeurig door elkaar. Eerder gerangschikt op formaat dan op chronologie of onderwerp. Glass: „Het Affichemuseum wil er een permanente tentoonstelling van maken, maar om de exemplaren die nu tentoongesteld worden aan te kopen heeft het museum een geschatte 400.000 dollar nodig. We hopen dat de Joodse gemeenschap in Nederland het belang van de verzameling inziet en een manier vindt om het behoud ervan te sponsoren.”
Emotionele waarde
Voor Glass zijn er drie aspecten die de collectie zo bijzonder maken. „Ten eerste is het artistiek gezien een fantastische verzameling. Ten tweede is er het historisch belang. Als je al die affiches bij elkaar ziet, is het alsof je naar een film over de vroege 20e eeuw kijkt. Je ziet beelden die je nergens anders ziet: mode, politiek, toerisme, theater. Ten slotte, en dat is voor ons als familie erg belangrijk, toont het verhaal van de collectie aan wat de nazi’s hebben misdaan. En helaas, wat musea en het ministerie van Cultuur nog steeds doen, zolang ze geroofde kunst niet teruggeven aan de rechtmatige erfgenamen. Wij hadden niet zeven jaar moeten worstelen om ons eigendom op te eisen. Zelfs terwijl onomstotelijk vaststond dat deze kunstwerken door de nazi’s zijn gestolen van een Joodse verzamelaar, wilden de autoriteiten ze niet teruggeven. Vanuit Joods oogpunt is het een grote overwinning dat dit nu wel gebeurd is. Het schept ook een precedent voor soortgelijke gevallen.”
Hoewel de erfgenamen blij zijn met de teruggave, vormt die ook een probleem. „Het breekt ons hart dat de collectie nu uiteenvalt. Het is dan ook belangrijk dat in ieder geval een deel bijeen blijft, en het Affichemuseum is daar een prachtige plaats voor. We moeten hiermee laten zien dat, hoe hard de nazi’s het ook geprobeerd hebben, ze uiteindelijk niet in hun opzet zijn geslaagd.”
■ Gered van de nazi’s, t/m 15 september te zien in het Affichemuseum, Grote Oost 2-4, Hoorn, tel.: 0229-299846 Meer info: www.affichemuseum.nl
Abonneer op het NIW
