Dubbelleven

1632 was een prima jaar, qua vaderlandse helden. Binnen een maand werden twee van de grootste genieën geboren die ons land heeft voortgebracht: Johannes Vermeer, meesterschilder van het verstilde moment, en Baruch de Spinoza, de filosoof annex lenzenslijper aan wie we de Verlichting hebben te danken.

Behalve hun geboortejaar hebben ze nog een aantal opmerkelijke overeenkomsten. Beiden verloren rond hun twintigste hun vader, beiden verlieten kort daarna hun religieuze gemeenschap en beiden zijn na een even korte als stormachtige carrière jong en vrij berooid gestorven. Maar de belangrijkste overlap zit in de aard van hun werk; zowel Vermeer als Spinoza liet niets aan het toeval over, ze bekeken de wereld met een mathematische precisie. Vermeer werkte vaak wel een jaar aan een schilderij om ieder detail, ieder vlekje weerkaatst zonlicht perfect op het doek te vangen, zoals Spinoza de goddelijke natuur in universele wetmatigheden wilde vatten. Daarbij gebruikte Vermeer, om het perspectief in zijn schilderijen te perfectioneren, een camera obscura, waarvoor hij de beste lenzen nodig had die de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te bieden had. En wie was toevallig een van de beste lenzenslijpers van die republiek? Bovengenoemde B. de Spinoza.

Met dit alles in het achterhoofd heb ik een theorie ontwikkeld die zo onwaarschijnlijk is dat hij best eens waar zou kunnen zijn. Kan het zijn dat Johannes Vermeer en Baruch de Spinoza… dezelfde persoon waren? Denkt u even mee.

Is het mogelijk dat Spinoza, nadat hij op 23-jarige leeftijd uit de Sefardische gemeenschap van Amsterdam werd verbannen, een alter ego creëerde, als Clark Kent die verandert in Superman zodra hij zijn bril afzet? Zou het kunnen dat Spinoza een dubbelleven leidde, dat hij op even dagen lenzen sleep in Rijnsburg en op oneven dagen, bij gebrek aan telefooncel, zich razendsnel omkleedde in het privaat van de dichtstbijzijnde taveerne om te transformeren in Johannes Vermeer, kunstschilder te Delft?

Het zou zoveel verklaren. Bijvoorbeeld, Vermeer wordt wel ‘de sfi nx van Delft’ genoemd; over zijn jeugd is vrijwel niets bekend. Waarom? Omdat hij voor zijn 23e nog Baruch de Spinoza heette en in Amsterdam woonde. Vermeers vroegste werk wordt op 1656 gedateerd, hetzelfde jaar dat Spinoza uit de Portugees-Joodse gemeente werd verstoten. Toeval? Lijkt me sterk. En waarom heeft de geniale Vermeer maar 34 schilderijen geproduceerd? Misschien omdat hij daarnaast nog theologisch-politieke traktaten te schrijven en lenzen te slijpen had. Waarom liet Spinoza noch Vermeer zich ooit portretteren, wat ongebruikelijk was voor publieke figuren in de Gouden Eeuw? Zodat hij zijn identiteiten strikt gescheiden kon houden zonder dat iemand doorhad dat ze een en dezelfde waren.

De reden voor deze omslachtige truc is helder. Als Vermeer kon Spinoza een nieuw leven leiden, dat lijnrecht tegenover zijn oude stond. Was hijzelf een tweedegeneratieallochtoon, voor zijn alter ego koos hij de meest generieke Hollandse naam die hij bedenken kon: Jan Vermeer. Was zijn oude ik diepgeworteld in de Joodse traditie, zijn nieuwe ik was van huis uit protestants, omgedoopt tot katholiek. Werd Baruch als Jood uit vakverenigingen geweerd, Jantje klom op tot hoofdman van het schildersgilde. Bovenal leefde Spinoza als kluizenaar, zonder de minste interesse in een liefdesleven. Vermeer daarentegen was netjes getrouwd en kreeg maar liefst vijftien kinderen. Als hij zijn drukke gezin in Delft wilde ontvluchten, trok hij zich terug in het nabijgelegen Rijnsburg, omringd door zijn boeken en optische instrumenten.

Vermeers bekendste schilderij, het Meisje met de parel, werd in zijn tijd omschreven als ‘tronie, geschildert op sijn Turx’, maar laat u zich niets wijsmaken. Waarschijnlijk is haar tulband geen Turkse klederdracht, maar een verwijzing naar Spinoza’s Portugese achtergrond. In 1675, toen Spinoza zijn meesterwerk Ethica voltooide, stierf Johannes Vermeer zomaar, plotseling, zonder aanwijsbare oorzaak. Zou Spinoza genoeg hebben gehad van zijn dubbelleven, het rustiger aan hebben willen doen, en zijn alter ego stilletjes hebben laten verdwijnen?

Eén ultieme homo universalis, met een gespleten persoonlijkheid. Ik geef toe, het klinkt vergezocht. Aan de andere kant: heeft u Baruch de Spinoza en Johannes Vermeer ooit samen in één ruimte gezien? Nee toch. Ik bedoel maar.