De kunsttentoonstelling Documenta zou onmiddellijk moeten sluiten en directeur Sabine Schorman moet op staande voet het veld ruimen. Die roep klonk steeds luider in het Duitse Kassel na een flagrant geval van antisemitisme op een van de panelen. Inmiddels is de eerste kop al gerold en heeft de minister van Cultuur, Claudia Roth, geëist dat de zaak grondig uitgezocht moet worden. Een commissie onder leiding van Meron Mendel, directeur van het Anne Frank Centrum in Frankfurt, gaat de hele expositie controleren op antisemitische gemeenplaatsen. Krantenkoppen als ‘Documentadämmerung” (Die Zeit), ‘Der willige Helfer des Antisemitismus’ (Neue Zürcher Zeitung) en ‘Wilkommen auf Antisemita 15’ (der Spiegel) vatten het debat van de afgelopen week in Duitsland kort samen. Ook het NIW berichtte erover in de Varia.
Kolonisatie
De Documenta is een van de meest prestigieuze podia voor hedendaagse kunst ter wereld. Het is een evenement waar de Duitse overheid, van de burgemeester tot de bondskanselier, graag mee pronkt. Traditiegetrouw verricht de Duitse bonds president de opening. Duitsland wil ermee laten zien dat het land voor vrijheid, democratie en openheid staat. Kortom, het is het Duitse feestje waarvoor de internationale kunstwereld eens in de vijf jaar naar Kassel afreist.
Volgens de heersende trend wordt ook op Documenta driftig ‘gedekoloniseerd’ en afgerekend met de hegemonie van ‘de westerse blik’. Voor de vijftiende editie werd het Indonesische kunstenaarscollectief Ruangrupa uitgenodigd de expositie samen te stellen. Onder patronage van een commissie van gerenommeerde kunstcuratoren koos het collectief voor collega’s uit het ‘mondiale zuiden’, gebieden die voorheen werden aangeduid als ontwikkelingslanden. Daarbij kon Palestina, als de hedendaagse belichaming van kolonisatie en ‘witte overheersing’, natuurlijk niet ontbreken. Een Palestijns collectief met de onbedoeld grappige naam The question of funding gaf een podium aan Mohammed Hawajri uit Gaza. Hij schilderde nogal letterlijke pastiches op bekende meesterwerken: Van Goghs aardappeleters kijken uit op een Israëlisch bommentapijtje, Picasso’s Guernica ligt bij hen in Gaza en hoe kan het anders: Chagalls Over de stad is een gebombardeerd Gaza. Het heeft volgens de deelnemers, samenstellers en organisatoren niets met antisemitisme te maken, maar natuurlijk alles met de zionistische bezettings- en kolonisatie-ideologie.
De betrokkenen begonnen na de ontdekking subiet hun straatje schoon te vegen
Alarmerend
Na de opening door president Steinmeier werden op een gigantisch doek van de Indonesische groep Taring Padi antisemitische karikaturen ontdekt. De organisatie stond met de mond vol tanden en betrokkenen begonnen subiet hun straatje schoon te vegen. Sabine Schorman, directrice van het evenement, stamelde op tv dat antisemitisme op de Documenta geen plaats mocht hebben, ‘zelfs niet in het belang van het mondiale zuiden’.
Het was wachten op een debacle van deze orde. Al een halfjaar voor de opening op 18 juni buitelden commentatoren van gezaghebbende Duitse kranten over elkaar heen met de vraag of Documenta was verworden tot een platform van antisemieten en pro-Palestijnse BDS-propaganda. Jonas Dörge, een blogger uit Kassel en oprichter van de plaatselijke bond tegen antisemitisme, nam in januari de lijst van deelnemers en organisatoren door om te zien wie pro-BDS en anti-Israël was. Zijn uitvoerig gedocumenteerde bevindingen waren zo alarmerend dat die al snel werden opgepikt door de media.
Nu is het absoluut geen verplichting dat als je een Palestijns collectief uitnodigt, je ook een Israëlisch collectief zou moeten uitnodigen of omgekeerd. Maar er tekende zich een patroon af van onverdraagzaamheid tegen Israël, openlijk beleden onbegrip voor de Joodse invalshoek en vergoelijking van antisemitisme in ontwikkelingslanden, bij zowel de samenstellers als deelnemers. Onder de 1500 deelnemende kunstenaars uit de hele wereld bleek zich geen enkele Israëli te bevinden.
Bewijsvoering is lastig, maar tal van pijnlijke anekdotes in Die Zeit en Die Welt illustreren die tendens. Het is geen geheim dat kunstenaars uit de Palestijnse gebieden en andere Arabische landen vaak principieel weigeren samen met Israëliërs te exposeren. Als zij dat niet uit eigen overtuiging doen, is het wel omdat zij daarmee last kunnen krijgen in eigen land. Het probleem is dat de internationale kunstwereld daar steeds verder in mee gaat.
Niet gerustgesteld
Samen met de organisatie van de Documenta deed Ruangrupa in een officiële verklaring vooraf de beschuldigingen af als laster door marginale, islamofobische bloggers. De kunstenaars beloofden stellig dat er op hun Documenta geen sprake zou zijn van antisemitisme en dat zij BDS geen podium zouden geven. De Duitse Zentralrat der Juden was niet gerustgesteld en beklaagde zich bij minister Roth over de wijze waarop de organisatie met hun zorgen over vermeend antisemitisme omging. Maar de minister sloeg alle waarschuwingen in de wind. Documenta 15 zou volgens haar een vernieuwende, provocatieve vorm van kunst laten zien: “U kunt u verheugen op een productief debat.” Na de opening bleek die dialoog helaas niet alleen maar kleurrijke onschuld op te leveren.
De vraag is wat alle heisa uiteindelijk wél zal opleveren. Het einde van Documenta en het failliet van het postkolonialisme zijn al in diverse commentaren aangekondigd. Er is leedvermaak over de mooie woorden waarmee de organisatie zichzelf te kijk heeft gezet, maar er zijn ook sombere geluiden. Socioloog Natan Sznaider zei in de Berliner Zeitung dat de stukken op het schaakbord van de Duitse culturele wereld duidelijk zijn verzet als het om de positie van Joden gaat en dat de Zentralrat der Juden zich in de steek gelaten voelt door de culturele elites in het land: “Joden worden als witte, koloniale Europeanen gezien. Zodoende keert postkoloniaal georiënteerde kunst zich openlijk tegen elke vorm van Joodse zel#eschikking in het Midden Oosten. En dat heeft in Duitsland gezien de geschiedenis van Documenta een nogal bijzondere bijklank.”
Vriendelijk
Charles Esche, directeur van het Van Abbemuseum, was lid van de commissie die het collectief Ruangrupa begeleidde. Aan het NIW laat hij weten niet beschikbaar te zijn voor commentaar. Eerder verklaarde hij als commissielid in een reactie op de antisemitische afbeeldingen onder meer: “Ik ben ontdaan door de ontdekking van karikaturen op het drieluik People’s justice die niet anders dan antisemitisch kunnen worden gelezen. Ik begrijp de pijn die dit heeft veroorzaakt en steun het besluit […] het werk te bedekken.” In diezelfde verklaring stelt de commissie een onderscheid te zien tussen kritiek op de staat Israël en antisemitisme.
Diezelfde Esche was bij de opening nog vol goede moed. Opgetogen twitterde hij: “Ik heb het genoegen een zeer rijke, vriendelijke en open Documenta te ontdekken […] Het overstijgt al mijn verwachtingen en het biedt een ontsnapping aan de doodlopende weg waarop Europa zich momenteel bevindt, tenminste als de Europeanen in staat zijn zich hiervoor open te stellen.”
Op zoek naar nog meer actualiteit? Met een abonnement op het NIW krijgt u toegang tot columns, opinies, analyses, nieuws – en achtergrondverhalen. Kies hier wat het beste bij u past.
Abonneer op het NIW
