Voor het tv-programma Beter laat dan nooit reisde ik met Ad Visser, Edwin Rutten en Henny Huisman onder leiding van tophandbalster Estavana Polman naar Azië. Ik verheugde me mede op de reis omdat mijn vrouw Marijke historisch letterkundige is. Aan haar hand bezocht ik in het verleden op onze buitenlandse reizen oude VOC-vestigingen, zeldzame synagogen en Joodse begraafplaatsen, zeg maar onze afwijking in verre landen. Zo ‘ontdekten’ we op het Spaanse eiland Mallorca in Santa Eugenia ooit een Joodse begraafplaats met Hebreeuwse letters boven de ingang.
In de hoofdstad van Cambodja, Phnom Penh, bezochten we deze maand met de tv-ploeg niet alleen prachtige tempels, maar ook de beruchte gevangenis S21, een voormalig schoolgebouw dat symbool staat voor het schrikbewind tussen september 1975 en januari 1978 van de wrede dictator Pol Pot. De leider van de Rode Khmer was dertig jaar na Hitler verantwoordelijk voor de genocide op bijna twee miljoen Cambodjanen. Als je overleefde, was je gemarteld of dwangarbeider geweest, was je nu wees of weduwe. Het bezoek aan het gevangeniscomplex riep associaties op met bezoeken aan Westerbork, Vught, Auschwitz en Sobibor met de daarbij passende conclusie van Ad Visser dat de mens per definitie geneigd is tot het slechte.
Davidsterren
Daags voor we zouden doorreizen naar Nepal kwam de gids langs die ons in de gevangenis had begeleid. Hij wilde een foto met ons als aandenken, maar vond het ongepast die foto in de voormalige martelgevangenis te maken. We raakten in gesprek over de parallellen tussen het Europa van 1940-1945 onder Adolf Hitler en het Cambodja eind jaren zeventig onder Pol Pot. De gids vroeg ons nadrukkelijk het verhaal van de Rode Khmer door te vertellen. Ook hij had zijn vader verloren. Iedereen moest het weten, maar hij hoopte ook dat we zouden laten zien dat er nu een heel ander Cambodja is. Europa had zich hervonden, zei hij, Cambodja zal zich ook hervinden. Er is nu vrede, er is leven. Geef het leven door, zei hij als ware hij een Joodse geleerde.
Geef het leven door, zei de Cambodjaanse gids, als ware hij een Joodse geleerde
Het volgende land dat we bezochten, Nepal, leed begin deze eeuw nog onder een zware dictatuur. Maar de wrede koning is verdreven, Nepal is een republiek en wij voelden in de zomer van 2023 alleen maar hartelijkheid en gastvrijheid, overeenkomstig de heersende religies boeddhisme en hindoeïsme. De eerste ochtend in de prachtige hoofdstad Kathmandu waren we vrij. Ik ging een stukje wandelen en stuitte meteen op twee grote davidsterren. Dacht ik. Op het hek voor een majestueus gebouw ontdekte mijn zesde zintuig vervolgens nog vier davidsterren. Maar ook zag ik twee keer een gespiegeld hakenkruis, de swastika. ’s Middags zag ik weer een mageen David, maar ook weer dat hakenkruis. Was toch even schrikken.
Symbolen
Eenmaal bekomen van de schrik, stuurde ik in een appgroep van vrienden de twee symbolen. Collega Bernard Hammelburg gaf meteen een verlossend antwoord: “Frits, de davidster en swastika vind je in het hele Aziatische subcontinent waar jij nu bent. Het hek rondom het graf van Ghandi in India bestaat helemaal uit houten swastika’s, het is een teken van liefde en vriendschap. De zeshoekige ster heeft niets met Joden te maken. Die vind je ook in gebieden in Noord-Afrika waar nog nooit Joden zijn geweest.”
Beide tekens blijken te behoren tot de drie belangrijkste symbolen van zowel het hindoeïsme als het boeddhisme. De zeshoekige ster staat bekend als shatkona en is een van de nationale symbolen van Nepal; het ander is de swastika, oorspronkelijk een teken van geluk. Volgens de overlevering werd het hakenkruis het symbool van de nazi’s omdat Hitler zelf de schoonheid ervan inzag en het verhief tot symbool van Germaanse superioriteit. Een eeuwenoud teken van liefde buiten Europa werd in twintig jaar tijd het bekendste symbool van haat in Europa. Kortom, je bent nooit te oud om te leren.
Abonneer op het NIW
