Huilen om Oekraïne

Het is zover, Vladimir Poetins tanks rollen het oosten van Oekraïne binnen om zijn droom van een nieuwe Sovjet-Unie of een nieuw tsarenrijk te verwezenlijken. Of beter gezegd: nachtmerrie, want de ambities van de kleine Russische dictator kunnen Europa in een oorlog storten zoals we die sinds 1945 niet meer hebben meegemaakt. Vergelijkingen met die zwarte periode uit de geschiedenis zijn niet van de lucht en helemaal onbegrijpelijk is dat niet: het web van leugens dat Poetin heeft gesponnen rond zijn inval in Donetsk en Loechansk lijkt een exacte kopie van de manier waarop Hitler eind 1938 het Sudetenland bezette, om een paar maanden later heel Tsjechië in te lijven.

Nogmaals, historische vergelijkingen zijn begrijpelijk, maar bij sommigen speelt het verleden wel een zeer grote rol in de beoordeling van de huidige situatie in Oekraïne. Een voorbeeld hiervan is te vinden op OpinieZ, een rechtse opiniesite met verschillende Joodse auteurs. Een van hen is Simon Soesan, die op 15 februari een artikel schreef met de titel Ik huil niet om Oekraïne. De strekking van het stuk is in twee woorden samen te vatten: ‘net goed’. Omdat de Oekraïners tijdens de Tweede Wereldoorlog massaal met de Duitsers zouden hebben samengewerkt bij de massamoord op de Joden, voelt de auteur weinig medelijden met de bevolking van het land dat nu deels of volledig door de legers van Vladimir Poetin onder de voet dreigt te worden gelopen.

Is dit een legitiem standpunt? Gezien een aantal positieve reacties op sociale media van Joodse lezers, raakt de auteur kennelijk bij sommigen een snaar. Reden om deze gedachtegang aan een nadere blik te onderwerpen. De eerste vraag die beantwoord moet worden is: klopt de stelling? Collaboreerden de Oekraïners zodanig met de nazi’s dat hun (achter)kleinkinderen het lot verdienen dat hen nu dreigt? Het tweede deel van die vraag is een andere kwestie die uiteraard ook aan bod komt.

Partizanen
Het is waar dat toen Duitsland in 1941 de Sovjet-Unie binnenviel met Operatie Barbarossa, er grote groepen Oekraïners waren die de Wehrmacht met gejuich ontvingen. Maar dit historische feit heeft minder te maken met nazisympathieën dan met de behandeling van het Oekraïense volk door het Sovjetregime van Jozef Stalin in de jaren voor de oorlog. Tijdens de Holodomor (‘dood door honger’) van 1932 tot 1933 kwamen miljoenen Oekraïners om door ondervoeding. Dat was geen toeval. Stalin pleegde een bewuste genocide op een in zijn ogen te onafhankelijk en dus gevaarlijk volk. De Holodomor lag nog vers in het geheugen van de Oekraïners toen de Duitsers enkele jaren later binnenvielen en velen voelden zich bevrijd van het stalinistische juk.

Een ander historisch feit is dat tienduizenden Oekraïners meevochten aan de Duitse kant, er was zelfs een hele SS-divisie, de 14e of ‘galizische Nr. 1’ (genoemd naar de regio in het westen van Oekraïne). Maar die tienduizenden verbleken bij het aantal Oekraïners dat tegen de nazi’s vocht: meer dan vier miljoen dienden in het Rode Leger. De nationalistische milities, trouwe bondgenoten van de nazi’s, waren duidelijk in de minderheid tegenover de 250 duizend Oekraïense partizanen, die achter het front een wanhopige en meedogenloze strijd voerden tegen de Duitsers. Overigens kenden bijna alle door de Duitsers bezette landen vrijwillige SS-eenheden – ook Nederland.

Oekraïners werden ingezet als bewakers van concentratie- en vernietigingskampen. Deze Trawnikimänner werden gerekruteerd uit het Rode Leger en de meesten van hen, in totaal zo’n vijfduizend, waren van Oekraïense komaf. De aanvankelijk in Israël veroordeelde, maar later vrijgesproken John Demjanjuk was wellicht de bekendste. Vele van de Trawnikimannen waren verschrikkelijk wreed, maar we mogen niet vergeten dat zij niet de bedenkers en uiteindelijk ook niet de uitvoerders van de Shoa waren. Daarvoor waren hun aantallen te gering en hun rangen te laag, geen van hen was officier. De verantwoordelijkheid voor de schokkende wreedheid en de onvoorstelbare schaal van de Holocaust begint en eindigt bij de nazi’s, bij Duitsers dus.

Arbitrair
Nationalistische Oekraïense milities en politie-eenheden hielpen de Duitsers bij de arrestatie van Joden en het vervoer naar de plaatsen waar zij vermoord werden. Het beruchtste voorbeeld hiervan is het bloedbad van Babi Jar, waar op 29 en 30 september 1941 meer dan 33 duizend Joden uit Kiev en omstreken werden vermoord. Maar opnieuw: deze massamoord werd gepland en uitgevoerd door Duitsers, niet door Oekraïners zoals op OpinieZ ten onrechte wordt beweerd. De website van Yad Vashem is er duidelijk over: de beulen waren de SS’ers van Einsatzgruppe C. De medewerking bij de razzia’s van Oekraïense politiemannen en vrijwilligers doet sterk denken aan de rol die onze eigen politie speelde bij de vervolging van Joden in Nederland.

In veel opzichten verschilde de rol van de Oekraïense bevolking dus niet van die in andere bezette landen. Om hen nu toe te wensen dat hun (achter)kleinkinderen lijden onder de Russische inval, tachtig jaar later, lijkt nogal arbitrair. Vooral omdat de Russische houding tegenover de Joden historisch geen haar beter is. Denk aan de vervolgingen door de rabiaat antisemitische Stalin of later de behandeling van de Joodse refuseniks tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Vinden we dat ook de Franse, Belgische of Nederlandse bevolking een lot als de Oekraïense verdient, omdat ook in die landen volop met de nazi’s werd samengewerkt bij het vervolgen van de Joodse minderheid?

Sowieso: zijn mensen na tachtig jaar nog schuldig aan de daden van hun grootvaders en (bet)overgrootvaders? Bestaat er speciaal voor Oekraïners een nieuwe erfschuld? Dit lijkt extra bizar wanneer bedacht wordt dat het land grote stappen heeft gezet in de richting van verzoening met zijn verleden. Ja, er bestaan in Oekraïne neonazi’s en andere antisemieten – het beruchte Azovbataljon is er een voorbeeld van – maar hoeveel landen kent u met een gekozen Joods staatshoofd? Israël en Oekraïne zijn de enige twee ter wereld. Gedurende een korte periode in 2019 had het land zelfs een Joodse president en premier: Volodimir Zelenski en Volodimir Groysman. Hoe antisemitisch is een volk dat daarvoor kiest?

Positieve blik
Het antisemitisme in het land is niet opvallend, zo blijkt uit onderzoek dat PEW in 2019 uitvoerde naar de houding van Europese volken tegenover minderheden. Slechts 11 procent van de Oekraïeners heeft een negatief beeld van Joden, tegenover 83 procent met een positieve blik. Daarmee scoort het land verreweg het beste in Oost-Europa en zelfs beter dan West-Europese landen als Italië en Spanje. Ook beter dan vijand Rusland overigens. Daarnaast is er een groeiende interesse onder met name jonge Oekraïners naar het rijke Joodse verleden van hun land. En ja, ook naar de schaduwzijde daarvan, zoals blijkt uit het grote, 80 miljoen euro kostende Babi Jar-monument en museum die in 2026 geopend moeten worden.

Dus is er wel degelijk reden om voor Oekraïne te huilen. Zeker wanneer je het land vergelijkt met zijn Russische vijand. Een op het westen gerichte democratie met een vrij gekozen Joods staatshoofd tegenover een imperialistische dictatuur die een trouw bondgenoot is van Iran, Syrië, en dus van Hezbollah en Hamas. Geen wonder dat Israël de afgelopen dagen steeds openlijker de kant van Kiev kiest in het conflict met Moskou en sancties tegen het regime van Vladimir Poetin heeft aangekondigd. Dit ondanks het risico voor de maximaal 400 duizend Joden in Oekraïne, over wie het NIW vorige week schreef.

Als we geen tranen laten voor de Oekraïners, doen we dat automatisch ook niet voor de grote Joodse gemeenschap die tot hen behoort. Joden dreigen net zo onder de voet te worden gelopen als hun niet-Joodse landgenoten, hun huizen zullen net zo gebombardeerd worden en hun zonen zullen net zo sneuvelen bij de verdediging van hun land tegen Poetins agressie. Dus ja, huil voor de Oekrainers, al hebben sommigen van hun voorvaderen verschrikkelijke misdaden op hun geweten. Zoals rabbijn Lody van de Kamp schrijft: “Het jodendom kent geen erfzonde.” Huil voor een land dat niet perfect is, ook niet in de omgang met zijn Joden, maar tenminste probeert die te verbeteren. En sowieso, huil voor de slachtoffers van dit conflict, van elk conflict.