Peres in 2014 in de tuin van zijn residentie, waar hij voor Toe Bisjvat een boom plantte. Foto: Miriam Alster/Flash90
Peres in 2014 in de tuin van zijn residentie, waar hij voor Toe Bisjvat een boom plantte.
Shimon Peres, legendarisch politicus, vredessymbool en man die generaties hoop bood, overleed op 28 september aan de gevolgen van een beroerte. Hij werd 93 jaar.
Door Sarah Whitlau en Esther Voet
Het was 1 oktober 2013. Plaats van handeling: Paleis Noordeinde in Den Haag. Ter ere van het bezoek van de Israëlische president Shimon Peres (90) aan Nederland zat een select Joods gezelschap aan met koning Willem Alexander en koningin Maxima. Er was zalmtartaar vooraf, gevolgd door parelhoen – in roomsaus – en er waren mooie, warme woorden van koning Willem Alexander over zijn vader prins Claus, die hem de liefde voor Israël en jodendom had meegegeven. Peres sprak over de innige band tussen het kleine Nederland en het nog kleinere Israël. Er werd geapplaudisseerd, gegeten, geknikt en geglimlacht. Er zat flink vaart in het programma. Het was duidelijk dat de hele plechtigheid rond tien uur afgelopen zou zijn.
Een van de dames uit Peres’ staf kwam op een tafel af en vroeg een van de aanzittenden: “Na het diner zou meneer Peres eigenlijk nog wel even de stad in willen. Weet jij misschien een aardige loungebar met goede wijn, waar hij nog even kan ontspannen?” De vraag kwam tussen het voor- en hoofdgerecht, volgens etiquette is het ten strengste verboden om tussen die twee gangen op te staan. Maar als Peres iets vraagt, wie zal dan weigeren? Dus werd er geïnformeerd bij het hoofd van de huishouding en bij burgemeester Van Aartsen. Veiligheidsagenten werden vooruitgestuurd naar het opgegeven adres. En na alle plichtplegingen en het handjes schudden, vertrok het Israëlische gezelschap naar een wijnbar tegenover het Torentje.
Deze anekdote is Shimon Peres ten voeten uit. Een levensgenieter, met zelfs op zijn negentigste nog een tomeloze energie. Van het programma dat hij tijdens dit staatsbezoek afwerkte zou een gezonde dertiger het spaans benauwd hebben gekregen; zo niet Shimon Peres. Hij was eregast bij College Tour, en de bijeenkomst met de Joodse gemeenschap in de Amsterdamse Esnoga was voor veel Nederlandse Joden een van de hoogtepunten van het decennium.
Shimon Peres. Foto: Reinier VDA
Nobelprijs
Je kon hem volgen via Twitter, want Peres was altijd in voor iets nieuws en zeer geïnteresseerd in technologie, zeker waar het communicatie betrof. Zijn laatste tweet, van 7 augustus jongstleden: “This week I turned 93, and it seemed like just the right age to join @Snapchat. Add my snapcode! shimon_peres.” Met een grappig beeld eronder.
Maar een ruime maand later, op 13 september, kreeg Peres een beroerte. Nog even leek het erop dat hij er relatief goed vanaf zou komen. Hij werd kunstmatig in coma gehouden, toen kwam het bericht dat artsen ‘voorzichtig optimistisch’ waren en dat hij aanspreekbaar leek, maar afgelopen woensdag verslechterde de situatie en lieten artsen weten dat de neurologische schade ‘onomkeerbaar’ was. Op 28 september overleed hij in het Sheba Medical Center in Ramat Gan.
Met zijn overlijden komt een einde aan een tijdperk dat begon in november 1959 toen hij op 36-jarige leeftijd een zetel in de Knesset veroverde. Met uitzondering van drie maanden in 2006, zat hij zonder onderbreking in het Israëlische parlement tot hij in 2007 de negende president werd. Hij was twee keer minister-president en een keer waarnemend minister-president. Hij was bewindspersoon in twaalf kabinetten gedurende een politieke carrière die bijna zeventig jaar en de hele geschiedenis van de staat Israël omspant. In 1994 won hij de Nobelprijs voor de Vrede en hij was de eerste voormalig premier die tot president werd gekozen, een ambt dat hij tot 2014 bekleedde. Hij was toen het oudste staatshoofd ter wereld. En, oh ja, hij was een volle neef van actrice Lauren Bacall.
Orthodox
Shimon Peres werd in 1923 in het Poolse Wiszniew (dat nu in Wit-Rusland ligt) geboren als Szymon Perski. Hij groeide op in een gezin waar Hebreeuws, Jiddisj en Russisch werd gesproken. Pools leerde hij op school. Zijn grootvader, rabbijn Zvi Meltzer, een kleinzoon van de beroemde rebbe Chaim Volozhin, speelde een belangrijke rol in zijn jeugd en leerde hem Talmoed. In een interview vertelde Peres eens: “Mijn ouders waren niet orthodox, maar ik was charedi. Op een keer hoorde ik mijn ouders op sjabbat naar de radio luisteren. Toen heb ik de radio kapotgeslagen.” Een eerste uiting van iemand die voor zijn idealen gaat?
Hij was betrokken bij de oprichting van kibboets Aloemot waar hij jarenlang woonde, zijn vrouw Sonia leerde kennen en onder meer als herder werkte
In 1934 verhuisde Shimon met zijn moeder naar Palestina, waar vader al in 1932 naartoe getrokken was. Het gezin vestigde zich in Tel Aviv, waar Shimon naar de lagere en middelbare school ging. Daarna verhuisde hij naar Ben Sjemen, waar hij een landbouwopleiding volgde en een paar jaar op kibboets Geva woonde. Peres was een overtuigd zionist en geloofde in de Joodse staat. Samen met een groepje medeleerlingen van de landbouwschool was hij betrokken bij de oprichting van kibboets Aloemot, waar hij jarenlang woonde, zijn vrouw Sonia leerde kennen en onder meer als herder werkte. In 1941 werd hij gekozen tot secretaris van Hanoar Haoveed, een socialistische jeugdbeweging. Later zou nog vaak gezegd worden dat dit de enige verkiezingen waren die hij ooit won.
In 1947 sloot hij zich aan bij Haganah, de voorloper van het Israëlische leger. David Ben-Goerion maakte hem verantwoordelijk voor personeelszaken en het inkopen van de wapens. Hij maakte er een carrière van: dankzij Peres verwierf Israël het geavanceerde Dassault Mirage-gevechtsvliegtuig, werd de kernreactor in Dimona gebouwd en sloot het een pact met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, waarmee de machtsbalans in de regio omsloeg naar de kant van Israël. Met 29 jaar was hij in 1953 de jongste secretaris-generaal die het ministerie van Defensie ooit kende.
Loser
Zijn politieke carrière maakte hij bij verschillende verschijningsvormen van de arbeiderspartij (Mapai, Rafi, Ma’arach en Avoda) waarvoor hij in 1974 als minister van Buitenlandse Zaken zitting nam in de regering Rabin. Jitschak Rabin en Peres waren niet alleen elkaars rivalen voor het premierschap geweest, maar ook voor het voorzitterschap van Ma’arach, een strijd die Peres verloor tot Rabin in 1977 moest aftreden vanwege een schandaal met buitenlandse valuta waar zijn vrouw bij betrokken was. Peres nam het stokje van hem over en was van april tot juni waarnemend minister-president.
Onder leiding van Peres beleefde Ma’arach zijn eerste verkiezingsnederlaag ooit. In 1981 verloor de partij weer, zij het met een kleinere marge. Bij de verkiezingen in 1984 won Ma’arach (een blok van linkse partijen), en werd hij voor het eerst officieel minister-president. In de twee jaar dat hij dit ambt vervulde zorgde hij voor economische hervormingen en overzag hij, samen met zijn minster van Buitenlandse Zaken, Jitschak Rabin, het terugtrekken van de Israëlische troepen uit Libanon, acties die hem niet in dank werden afgenomen door rechtse coalitiepartner Likoed.
In 1988 wist Peres zijn partij weer niet te laten winnen. Voor de tweede keer ging hij een coalitie aan met Likoed, een regering waarvan Shamir de premier werd. In 1992 werd hij als voorzitter van de nieuwe arbeiderspartij Avoda van de troon gestoten door aartsrivaal Jitschak Rabin, die hij vijftien jaar eerder had vervangen. Na de verkiezingen van 1992 werd Rabin wederom premier en Peres zijn minister van Buitenlandse Zaken.
Shimon Peres in de Portugese Synagoge. Foto: Reinier VDA
Oslo
Vrede met de Palestijnen en de omringende landen was altijd Peres’ grootste ambitie. Hoewel in de jaren 70 en 80 nog een fel tegenstander van onderhandelingen met de PLO, was hij in de vroege jaren 90 nauw betrokken bij de totstandkoming van de Olso-akkoorden. Eerder had hij zich al uitgesproken tegen kolonisten die zich op de Westelijke Jordaanoever vestigden en sprak hij over de ‘noodzaak tot territoriale compromissen’ met betrekking tot de Westelijke Jordaanoever en Gaza. Eind jaren 80 had hij geprobeerd om koning Hoessein van Jordanië naar voren te schuiven als gesprekspartner voor het vredesproces, liever dan Yasser Arafat. Hij ontmoette de koning in het geheim in Londen in 1987, maar toenmalig minister-president Shamir stak een stokje voor verdere onderhandelingen. Na het uitbreken van de Eerste Intifada was de hoop dat koning Hoessein een rol kon vervullen bij vredesonderhandelingen vervlogen.
Peres neeg er steeds meer toe om toch met de PLO en Arafat te praten
Peres neeg er steeds meer toe om toch met de PLO en Arafat te praten. En zo geschiedde. Op 13 september werden de handtekeningen onder de Oslo-akkoorden gezet en vond de iconisch geworden handdruk plaats tussen Jitschak Rabin en Yasser Arafat, onder welwillend en toeziend oog van Bill Clinton. Ondanks het uitbreken van een Tweede Intifada in 2000, bleef Peres een fel voorstander van de Oslo-akkoorden. In 1994 kregen hij, Rabin en Arafat de Nobelprijs voor de Vrede voor hun inspanningen voor een vrede die er nooit kwam.
Ondanks het uitbreken van een Tweede Intifada in 2000, bleef Peres een fel voorstander van de Oslo-akkoorden
4 november
Op 4 november 1995 nam de geschiedenis een onverwachte wending toen Jitschak Rabin na afloop van een vredesdemonstratie werd vermoord. Niet door een Palestijnse terrorist, maar door een jonge Israëli. Het land verloor in één klap zijn onschuld. Israël was niet langer het kleine landje waar iedereen elkaar kende en vertrouwde, en men samen de strijd aanbond tegen de grote, boze Arabische buren. Peres nam het premierschap op zich, probeerde de vaart in het vredesproces te houden en… leidde Avoda naar alweer een, overigens volkomen onverwachte, verkiezingsnederlaag. Op die nacht, 29 mei 1996, gingen Israëli’s ‘naar bed met Peres, en werden wakker met Netanyahu’. ‘Bibi’ won de verkiezingen met 29.475 stemmen, minder dan 1 procent van het totale aantal, en veel minder dan het aantal ongeldige stemmen. Het was Peres’ vierde en laatste verkiezingsnederlaag, en zijn plaats als leider van Avoda werd ingenomen door Ehud Barak.
In de daaropvolgende jaren maakte Peres nog een keer een comeback als Avoda-voorman, en deed hij een gooi naar het presidentschap. Hij kreeg veel kritiek, vooral van links, omdat hij coûte que coûte zou willen vasthouden aan het pluche, en deel uitmaakte van een regering die het vredesproces niet bepaald serieus nam. In 2005 sloot Peres zich aan bij Kadima, de nieuwe partij van voormalig Likoed-minister Ariel Sharon. Kadima won de verkiezingen en Peres werd vicepresident, met daarbij een post die als troostprijs beschouwd kon worden: minister voor de Ontwikkeling van de Negev, de Galil en de Regionale Economie.
Slecht politicus, groot staatsman
In 2007 wordt Peres eindelijk president van Israël. Hij geeft zijn zetel in de Knesset, die hij dan 48 jaar bezet, onmiddellijk op. Als president is hij volgens vriend en vijand het beste op zijn plek. In die functie kan hij rekenen op een populariteit die hij in al zijn decennia als politicus niet verwierf. Binnen Israël wist hij gedurende die jaren de stabiliteit te bewaren in de bij tijd en wijle chaotische regeringen van Olmert en Netanyahu. Hij was geliefd en werd gerespecteerd door internationale leiders, wetenschappers en artiesten en probeerde onvermoeibaar het imago van Israël als vredelievend land en voorloper op het gebied van wetenschap en kunst aan de man te brengen, ook in tijden dat de Israëlische minister van Buitenlandse Zaken niet bepaald een graag geziene gast was in de rest van de wereld.
Amos Oz zegt in de biografie van Peres: “Er zijn twee soorten volwassenen. De een draagt een overleden kind in zich, het kind dat hij ooit was. De ander is zeldzamer, die draagt een levend kind in zich, nieuwsgierig, met honger naar liefde en kennis. Dat is Shimon.” Behalve eeuwig aanwezig op het Israëlische politieke toneel, was Peres mogelijk ook de politicus die eindeloos belachelijk is gemaakt en veel kritiek heeft gekregen. Door velen werd hij beschouwd als de eeuwige verliezer, een dromer die zijn politieke carrière schaadde door zijn zelfingenomenheid, ijdelheid en gebrek aan politiek gevoel. Die zichzelf ondanks alles als optimist omschreef; volgens de een zijn idealen verkwanselde door in zee te gaan met rechtse politici en volgens de ander hopeloos naïef was in zijn queeste naar vrede in een regio die gekenmerkt wordt door geweld. Het feit dat Peres tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog niet vocht maar zich bezighield met de aankoop van wapens – zelfs zijn vrouw vocht vrijwillig in die oorlog, waarin niet alleen de staat Israël werd geboren, maar volgens velen ook ‘Israëli’s’ – is hem vaak nagedragen.
Shimon Peres met Ezer Weizman en de koning van Nepal in 1958
Humor en zelfrelativering
In zijn biografie zei Peres daarover dat hij het idee had dat hij het land tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog op een betere manier kon dienen. Zelfs zijn vriend en biograaf Michael Bar-Zohar geeft toe dat dit een van de grootste fouten is die Peres in zijn leven maakte. In de vrede heeft hij tot het einde toe geloofd. In 1996 richtte hij daartoe zijn Peres Center for Peace op, dat als missie ‘het bevorderen van langdurige vrede en vooruitgang in het Midden-Oosten’ heeft. De organisatie zet zich op allerlei manieren in om dit doel dichterbij te brengen, waaronder het creëren van een onafhankelijk Palestijns systeem voor gezondheidszorg. In 2014 nog, kwam hij op uitnodiging van de paus naar het Vaticaan om samen met Mahmoud Abbas, paus Franciscus en de Grieks-Orthodoxe patriarch Bartolomeus te bidden voor vrede. De mannen plantten bij die gelegenheid samen een olijfboom.
Peres werd gezien als menselijk en benaderbaar. Hij was niet te beroerd om een oranje keppeltje op te zetten toen hij tijdens de Maccabiade de Nederlandse equipe bezocht, zich te laten fotograferen met jan en alleman, en ook aan enig gevoel voor humor en zelfrelativering ontbrak het hem niet. Journalist Steven Erlanger vroeg Peres ooit of het niet tijd werd om af te treden. ‘Hoe kan ik nou met pensioen gaan?’ vroeg Peres, ‘ik ben een narcist!’
Met het overlijden van Peres neemt Israël niet alleen afscheid van een bijzonder en bevlogen staatsman, maar ook van de laatste nog levende founding father van de staat Israël. Eén die bij leven hoopte dat zijn naam verbonden zou worden aan een definitieve deal met de Palestijnen, maar overleed op het moment dat een nieuwe oorlog dichterbij lijkt dan een overeenkomst.
Abonneer op het NIW
