Oei, als dat het boek van de gojims niet is, denkt de hoofdpersoon uit De zoektocht van Lea Rachel, waarvan in 2015 de zesde druk verscheen. In dit jeugdboek van M.H. Karels-Meeuse ontdekt de dertienjarige Lea het Nieuwe Testament. Haar vader heeft een hekel aan christenen, hij spuugt altijd op de grond als hij het over ze heeft. Haar broer Ruben (‘het zwarte haar en de gebogen neus geven hem een echt Joods uiterlijk’) en zus Mirjam spelen graag ‘gojimpakkertje’: zij pesten hun christelijke buren weg.
Wanneer Lea inziet dat Jezus de messias is, begint een lange lijdensweg: Joodse jongens mishandelen haar en verbranden haar bijbel, rabbijnen proberen haar om te kopen en bedreigen haar met een mes, orthodoxe Joden sluiten haar op en geven haar dagenlang niets te eten. Als zij uiteindelijk wordt gedoopt en liefdevol in een domineesgezin wordt opgenomen, loopt alles toch nog goed af. ‘Velen kunnen hun tranen niet bedwingen.’
De zoektocht van Lea Rachel is bestemd voor kinderen vanaf 11 jaar en werd in 1999 positief ontvangen (‘van harte aanbevolen’, ‘een aangrijpende getuigenis!’) en goed verkocht. Tot vorige week. Na de verschijning van Levi’s eerste kerstfeest – Jeugdverhalen over jodenbekering 1792-2015, besloot uitgeverij Den Hertog om af te zien van een herdruk. Historicus Ewoud Sanders, ook bekend van zijn wekelijkse taalrubriek in NRC Handelsblad, promoveerde onlangs met Levi’s eerste kerstfeest. Hij is verheugd dat de handelseditie van zijn proefschrift dit effect heeft. “Het is goed nieuws, maar het is natuurlijk absurd dat De zoektocht van Lea Rachel zo lang wél gepubliceerd is. Uit ‘piëteit’ wordt het niet herdrukt, volgens uitgeverij Den Hertog omdat ‘de Joodse gemeenschap zo geëmotioneerd reageert’.” Die motivatie verbaast Sanders, die een Joodse vader, maar geen religieuze achtergrond heeft. “De kern is dat je dergelijke vreemde denkbeelden over Joden niet zou moeten willen verspreiden: niet als ouders en niet als uitgever.”
Aan het kruis genageld
Met zijn promotieonderzoek legde Sanders een eeuwenoud genre bloot, dat buiten de ‘Biblebelt’ grotendeels onbekend was. De jeugdverhalen over Jodenbekering volgen een vast stramien: een Joods kind komt in aanraking met christenen en wordt ‘gered’ van zijn vijandige Joodse omgeving. Die vijandigheid is vaak zeer agressief. Zo wordt in het katholieke bekeringsverhaal Het Jodenknaapje van Praag het Joodse jongetje Abeltje door zijn vader met behulp van een rabbijn aan het kruis genageld. In Het joden-kind wordt een Joods jongetje door zijn woedende vader in een brandende oven gegooid, omdat hij een hostie heeft ontvangen. “Dit heeft in 1956 nog in schoolboeken gestaan,” vertelt Sanders. “De ongevoeligheid waarmee dit soort verhalen, zelfs na de Tweede Wereldoorlog, werd verspreid is verbijsterend. Het zou bijna grappig zijn als het niet zo schrijnend was.”
Hoe kwam u op het idee voor dit onderzoek?
“Ik kwam een keer het boekje Levi de boekenjood tegen. Dat woord boekenjood verbaasde mij. Naar aanleiding daarvan heb ik een boekje geschreven over de Joodse straatboekhandel. Maar in feite is Levi de boekenjood een bekeringsverhaal. Ik vroeg me af of er meer van dat soort boekjes waren. Na intensief zoeken heb ik 67 protestante boeken gevonden en dertien katholieke. Die zijn in totaal in 220 publicatievormen verschenen. En dan heb ik nog niet eens alle christelijke jeugdtijdschriften en -kalenders systematisch doorgenomen. Lang dacht ik dat het een merkwaardig historisch verschijnsel was, maar orthodoxe protestanten publiceren dergelijke verhalen nog steeds.
Vooral in de orthodox-protestantse wereld was men vanaf het begin van de 19e eeuw heel ijverig in de zogenoemde jodenzending. In 1940 kregen 30.000 Nederlandse Joodse gezinnen ongevraagd De Messiasbode toegestuurd, ook als men aangaf daar niet van gediend te zijn. En die bekeringsdrang is in sommige kringen nog steeds heel sterk.”
Waar komt die drang vandaan?
“Uit de diepe overtuiging dat ze hun geloof onder alle mensen op aarde moeten verspreiden, te beginnen met de Joden. Die kunnen hen dan helpen om de ‘heidenen’ te bekeren. Maar ook vanuit het geloof dat de Joden Gods volk zijn. Het is dus absoluut niet uit Jodenhaat, eerder uit verbondenheid. Dat maakt het zo ingewikkeld.”
Dat lijkt moeilijk te rijmen met het antisemitisme in deze boeken.
“Ja, als je in hedendaagse jeugdboeken leest over Joden die een vreugdedansje doen als ze christelijke buren wegpesten, kun je dat onmogelijk als onschuldige jeugdliteratuur beschouwen. Om maar te zwijgen over de kromme neuzen en andere stereotypen.”
Zijn er door dit soort boeken veel Joden bekeerd?
“Daarover bestaan geen betrouwbare gegevens. Wel zie je in het NIW aan het eind van de 19e eeuw een literair tegenoffensief ontstaan: feuilletons over Joden die ‘gesjmad’ [gedoopt] zijn en die vervolgens aan lager wal raken. Het gebeurde dus wel degelijk.”
Zondig hart
De boekjes van nu zijn niet meer bedoeld om Joodse kinderen te bekeren. Ze zijn veeleer gericht op christelijke kinderen, die zich dienen te identificeren met het Joodse hoofdpersonage. Volgens de christelijke ideologie zijn zij vanwege de erfzonde geboren met een ‘boos hart’. Zij moeten zich, net als het Joodse kind in de boekjes, overgeven aan Jezus.
Sanders: “Het lijkt mij persoonlijk vreselijk om aan kinderen te moeten vertellen dat ze zijn geboren met een zondig hart. Maar als dat de christelijk ideologie is, respecteer ik dat. Alleen, schrijf daar dan op zo’n manier over dat het niet ten koste gaat van een ander geloof of een andere bevolkingsgroep, of dit nu Joden zijn of bijvoorbeeld moslims.”
Waarom is er nooit eerder onderzoek naar dit genre gedaan?
“Dat verbaasde mij ook. Ik denk dat het toch met een taboe omgeven is, ook binnen de kerk.”
Hoe is er vanuit orthodox-christelijke kring gereageerd?
“Sommigen zijn geschokt, beschaamd ook wel, omdat ze het verschijnsel niet kenden. Uitgeverij Den Hertog, de grootste leverancier van dit soort verhalen, vindt juist dat het, in historisch perspectief, een realistisch beeld geeft van wat er binnen Joodse gezinnen omging. Er is ook geprobeerd het verschijnsel te bagatelliseren. Iemand verzekerde me dat deze boekjes nauwelijks nog in omloop zijn. Maar van De zoektocht van Lea Rachel zijn tussen 1999 en 2015 maar liefst 10.000 exemplaren gedrukt. Het heeft zelfs in een ‘Boekentoptien jeugdboeken’ van het Reformatorisch Dagblad gestaan. Van een ander afschuwelijk boekje, De blinde ziet, werden in 2008 ruim 15.000 exemplaren verkocht. Die cijfers spreken voor zich.”
Verantwoordelijkheid
De stop op het herdrukken van De zoektocht van Lea Rachel lijkt een stap in de goede richting. Krijgt dit nog een vervolg, of is hiermee de kous af?
Ewoud Sanders: “Er zijn twee andere jeugdverhalen over jodenbekering in omloop: Izaks zoektocht naar de vredesvorst en John, de wijze vriend van de Joden, beide bestemd voor kinderen vanaf vijf jaar. Inhoudelijk zijn ze weliswaar onschuldiger maar de vraag blijft waarom je dergelijke verhalen zou willen verspreiden. Wat mij betreft verdwijnen alle bekeerverhalen die ten koste gaan van een ander geloof, maar ik acht het niet waarschijnlijk dat dat gaat gebeuren.
Er zijn eerder juridische stappen ondernomen. Op aandringen van de Anne Frank Stichting is in 1986 Thirza, of de aantrekkingskracht van het kruis uit de handel genomen. De Stichting ter Bestrijding van Antisemitisme heeft in 1984 een kortgeding aangespannen, dat in 1990 niet ontvankelijk is verklaard. Maar de verantwoordelijkheid ligt bij de uitgeverijen, en uiteindelijk bij de orthodox-christelijke gemeenschap zelf. Zoiets moet je niet van bovenaf afdwingen.”
Dit artikel verscheen eerder in NIW 21, 5777.
Abonneer op het NIW
