Vluchten, vechten, schuilen

We hebben nú jullie hulp nodig! Help ons zo snel mogelijk lid te worden van de Europese Unie en de NAVO. Rusland is een terroristisch land geworden, dat zei ik acht jaar geleden al. Nu zien jullie het zelf. Nu zien jullie waartoe ze in staat zijn. Sleep Poetin en zijn handlangers voor het Internationaal Strafhof in Den Haag!’ Het is een noodkreet van de Joodse reservist Pavlo Khazan, in het dagelijks leven milieuactivist. Hij woont met zijn gezin in Dnipro, tot 2016 bekend als Dnjepropetrovsk, een stad ten zuidoosten van Kiev waar het tot nu toe relatief rustig is gebleven. Pavlo heeft twee zoons. Zijn jongste van 18 is inmiddels burgerwacht, zijn oudste van 23 heeft net als zijn vader een reservistentraining achter de rug. Zij maken onderdeel uit van twee brigades, elk zo’n vierduizend man sterk, die de stad moeten verdedigen.

Als we dinsdagmiddag met elkaar spreken, rukt een 60 kilometer lang Russisch konvooi op naar de hoofdstad Kiev. Het lijkt een kwestie van tijd voordat de zuidelijke kust tussen de Krim en de Russische grens, inclusief de nu vrijwel omsingelde en strategisch belangrijke havenstad Marioepol, in Russische handen zal vallen.

Maar de strijdlust en het patriottisme van Khazan zijn nog even fel als in 2019, toen hij het NIW langs het front ten oosten van Marioepol leidde. Elke avond waren daar schermutselingen met Russen en aan Rusland gelieerde rebellen, waarbij wekelijks doden vielen, in een toen nog vergeten oorlog. “Het is duidelijk dat Poetin oorlogsmisdaden pleegt. Heb je gehoord wat er vanochtend in Charkov is gebeurd? Daar zijn burgerdoelen gebombardeerd en clusterbommen gebruikt. In Kiev lopen terroristische cellen rond.”

Met blote handen
Khazan begrijpt de strategie van de Russen niet. “Ze sturen hun jongens gewoon de dood in. We tellen alleen al 5000 gedode Russische soldaten, ze rennen weg uit hun voertuigen, er heerst paniek onder ze. Onze burgers proberen ze zelfs met blote handen te stoppen.” Het klinkt als oorlogsretoriek, maar filmpjes op sociale media tonen de grote moed van het Oekraïense volk. Khazan eindigt met een waarschuwing: “Let wel, wie denkt dat dit een oorlog is van Rusland tegen Oekraïne, heeft het mis. Dit is een oorlog van Rusland tegen de beschaafde wereld. Iedereen heeft kunnen zien welk abnormaal gedrag Poetin vertoont. Oekraïne heeft nu concrete stappen van het Westen nodig.”

In Charkov, de stad op een steenworp afstand van de Russische grens in het noordoosten van Oekraïne, woonden tot het begin van deze oorlog zo’n 20 duizend Joden, meer dan in Amsterdam. Volgens de laatste berichten blijft rabbijn Moshe Moskovitz ondanks alles op zijn plek, terwijl voor de grootscheepse aanval op 1 maart al tijdens het ochtendgebed in zijn synagoge het artillerievuur op de achtergrond te horen was. De ramen van de synagoge waren toen al versterkt met zandzakken. Moskovitz op sociale media: “Vroeg in de morgen al komen er bezoekers. Ik vraag ze dan: ‘Waarom komen jullie? Is het niet veel te gevaarlijk?’ Maar ze antwoorden: we willen juist nu in gebed en samen zijn.”

In deze miljoenenstad vonden dinsdag zulke hevige bombardementen en bloedige gevechten plaats dat Oekraïne Rusland beschuldigde van oorlogsmisdaden. Hoe de Joden in de stad eraan toe zijn, is onbekend. In veel plaatsen, zoals in de historische stad Oeman, zoeken ook niet-Joodse inwoners de beschutting van de plaatselijke synagoge op. Opperrabbijn Azman van de prachtige Brodsky Choral synagoge in Kiev plaatste dinsdag een emotionele oproep op sociale media. Met een Torarol in de arm riep hij zijn geloofsgenoten in Rusland toe: “Nooit, zelfs niet in mijn grootste nachtmerrie, dacht ik dat er bommen uit Rusland op ons zouden neerkomen. Vanuit de plek waar ik geboren ben. Van de plek waar ik naar school ging. De plaats waar ik veel vrienden heb … die nu geen woord zeggen.”

Weeskinderen
Terwijl Pavlo Khazan de wapens opneemt, proberen andere leden van Joodse gemeenschappen in het land zo goed en zo kwaad als het gaat kwetsbaren in veiligheid te brengen.

“We hebben de hele sjabbat doorgereden, van Odessa naar de Karpaten. Het is rustig hier. We zitten in een gemeentelijke instelling met driehonderd kinderen. We hebben een rit van 27 uur achter de rug, vooral door verkeersopstoppingen.” Dat vertelt rabbijn Shlomo Baksht uit Odessa. Hij werkt voor de organisatie Tikva, die zich ontfermt over Joodse wezen en kinderen uit gebroken gezinnen. Oorspronkelijk was het plan de driehonderd kinderen naar Lviv te rijden, maar ook die stad kwam onder Russisch vuur te liggen. Daarom week de groep uit naar de Karpaten, een bergachtig gebied in het uiterste westen van het land, niet ver van de grens met Roemenië, Hongarije, Slowakije en Polen. Baksht: “Onze begeleiders zijn voortdurend bij de kinderen. We vertellen ze dat het goed komt brengen routine in hun dag. Daaraan ontlenen ze een gevoel van veiligheid. Dus het programma is: gymnastiek bij het opstaan, tandenpoetsen, studeren, wandelen in de buurt van onze locatie. Intussen zijn er bussen met evacués uit Odessa. Die trekken niet naar de Karpaten, maar naar andere delen van het platteland waar de kans op bombardementen niet groot is.”

Odessa, de stad die de bakermat van het zionisme wordt genoemd, ligt onder vuur. Sommige gebedshuizen, zoals de Grote Synagoge, sloten zodra de gevechten losbraken de deuren. Andere blijven open, zoals de Chabadsynagoge, waar de diensten zo goed en zo kwaad als het kan, doorgaan.

Intussen proberen zo veel mogelijk Joden en Israëli’s de grenzen met Polen en Roemenië over te steken. In Siret, een Roemeens grensplaatsje, werken de Israëlische ambassadeur David Saranga en consul Roni Shabtai dag en nacht aan opvang. Hetzelfde gebeurt in Polen, van waaruit ook al de eerste vluchten richting Israël zijn gegaan. Sinds 2013 gingen zo’n 40 duizend Joden uit Oekraïne op alia.

‘Denazificatie’
Op 1 maart werd het herdenkingscentrum voor Babi Jar, het ravijn bij Kiev waar de nazi’s tienduizenden Joden vermoordden, geraakt door Russische bommen. Het was de bedoeling de communicatietoren naast het complex te raken, maar sommige projectielen kwamen op het herinneringscentrum terecht. Om zijn thuisfront warm te maken voor de oorlog tegen Oekraïne, gebruikt Poetin graag oude, communistische oorlogsretoriek. Zo wil hij het land ‘denazificeren’. Het lijdt geen twijfel dat er nog antisemitische tendensen in Oekraïne te vinden zijn, maar Joden voelen zich er over het algemeen veilig, misschien wel veiliger dan in Nederland.

Vanaf 2014 stuurt Rusland echter een niet-aflatende stroom propaganda de wereld in. Zo zouden in het najaar van dat jaar twintig Joden in Odessa zijn aangevallen. Dat bleek onjuist. Tijdens de inname van de Krim en de bezetting van Oost-Oekraïne publiceerden door het Kremlin gecontroleerde media tientallen berichten over pogroms die in Oekraine zouden plaatsvinden, Joodse scholen die zouden moeten sluiten en kranten die moesten verdwijnen. Hiervoor was geen enkel bewijs. Ook de Russische claim dat Joden het land zouden ontvluchten, is onjuist.

Wat wel klopt is dat tijdens de inname van de Donbas-regio door Rusland in 2015, de Joodse gemeenschappen daar uiteenvielen. U kon daarover lezen in NIW 46 (2019). Er was geen sprake van een exodus, als je de afgelopen week tenminste niet meetelt.