Vooropgesteld: Mengelberg was natuurlijk gewoon fout in de oorlog.’ Aan het woord is Paul Brill, journalist, columnist en bestuurslid van het NIW. “Daarom is bij mij altijd de vraag blijven hangen: wat bezielde Mengelberg om mijn vader en andere Joodse musici uit handen van de nazi’s te houden?” Documentairemaker Jaap van Eyck ging op zoek naar het antwoord en stuitte op meer verhalen over de rol die Mengelberg speelde. Het resultaat is te zien op 4 mei in de documentaire De lijst van Mengelberg bij de EO.
In het voorjaar van 1941 verordonneert de Duitse bezetter dat alle Joden moeten verdwijnen uit de Nederlandse orkesten. Dat zijn er bij het Concertgebouworkest wel zestien: een ramp voor de kwaliteit van het ook in Duitsland vermaarde muziekgezelschap. Chef-dirigent Mengelberg heeft dus een probleem. Op aandringen van zijn bestuur stapt hij naar rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart, die bekend staat als een groot liefhebber van klassieke muziek. Kunnen deze orkestleden geen dispensatie krijgen? Het antwoord is ‘nee’. Maar, voegt Seyss-Inquart daaraan toe: “Als u me nou zou vragen: ‘Ik moet er drie houden,’ dan kan ik kijken wat ik kan doen.”
De keuze valt op twee violisten en cellist Samuel Brill. Diens zoon Paul: “Waarom? En een andere belangrijke vraag: wat gebeurde er met de andere Joodse orkestleden?” Jaap van Eyck, bekend van diverse kunstdocumentaires, werd meteen enthousiast van Brills vragen. Gaandeweg verschoof de focus in de documentaire van Samuel Brill naar de andere leden van het orkest: “Ook omdat we erachter kwamen dat dankzij Mengelberg niet alleen dertien van ‘zijn’ Joodse musici de oorlog overleefd hadden, maar ook Joden buiten het orkest.”
Reconstructie
Van Willem Mengelberg is bekend dat hij een voorstander was van een groots, Duits Europa. Brill: “Maar hij was geen actieve antisemiet. Hij had contacten met veel Joden, niet alleen met die in het orkest, maar ook daarbuiten. Aan de ene kant trad hij in de oorlog gewoon op voor Duits publiek en had hij daar nauwe banden mee. Aan de andere kant weigerde hij te erkennen dat de Duitsers al in de jaren dertig een beeld van de Joodse componist Felix Mendelssohn Bartholdy uit het straatbeeld hadden verwijderd. Dat kon of wilde hij niet geloven.”
‘Zijn kinderen stonden al op het perron toen ze dankzij Mengelberg uit de rij werden gehaald’
Tijdens de reconstructie kwamen de makers erachter dat veel Joodse orkestleden niet naar Westerbork werden gedeporteerd, maar op voorspraak van Mengelberg in Barneveld terechtkwamen. Daar bevond kasteel de Schaffelaar, waar de Joodse elite in werd ondergebracht. Brill: “Mengelberg blijkt ook brieven aan de bezetter te hebben geschreven om zijn musici in de luwte te houden. Hij kwam bijvoorbeeld in actie toen de moeder van de componiste Henriëtte Bosmans, pianiste Sara Benedicts, naar Westerbork bleek te zijn afgevoerd. Dankzij Mengelbergs tussenkomst werd zij uit dat kamp weggehaald. Zij overleefde de oorlog, net als haar dochter. Zo ontstaat dus een gemengd beeld.”
Dierenarts Aat Tromp, de zoon van violist Sam Tromp, vertelt in de film hoe hij met zijn ouders en twee zussen in Barneveld terechtkwam. Tegen het einde van de oorlog werd hij naar Theresienstadt gedeporteerd, waar hij vrijkwam toen hij werd geruild voor medicijnen. Tromp en zijn kinderen overleefden de oorlog. “En vlak na de oorlog is hij, net als mijn vader, gewoon teruggekeerd in het orkest,” aldus Brill.
De derde verhaallijn gaat over hoogleraar Ernst Laqueur, met Saal van Zwanenberg medeoprichter van het later door de pil beroemd geworden Organon in Oss. Laqueur was een kunstliefhebber en bevriend met Mengelberg. Brill: “Zijn kinderen stonden al op het perron van het Amsterdamse station Muiderpoort om te worden afgevoerd naar Westerbork toen ze, dankzij tussenkomst van Mengelberg, op het allerlaatste moment uit de rij werden gehaald.” Uiteindelijk zou de familie overigens toch worden opgepakt. Twee kleindochters overleefden de oorlog. Een van hen, Helly, vertelt daarover. Daarmee wordt aangetoond dat Mengelberg niet alleen orkestleden probeerde te redden.
Pauls eigen vader Samuel moest later in 1941 toch het orkest verlaten. “Maar uit stukken blijkt dat hij nog lang zijn salaris deels kreeg uitbetaald en omdat hij via Mengelbergs lijst uitstel kreeg, kon hij zich voorbereiden op de onderduik. Zo heeft hij de oorlog overleefd, bij een leerling van hem in Hattem. Hij verbleef in een huis in het bos met zes of zeven andere onderduikers. Bij onraad moesten ze schuilen in een hol.” Dat dertien van de zestien orkestleden uiteindelijk de oorlog overleefden, is beslist mede te danken aan Mengelberg. Uit de film blijkt dat de dirigent zich inzette voor in totaal 48 Joden, van wie 34 de oorlog overleefden.
Grilligheid van het lot
Paul Brill is blij met de reconstructie die Van Eyck maakte: “Ik vind het een mooie film geworden. Het is bijzonder op deze manier het verhaal van je vader te vertellen en het is een eerbetoon aan al die Joodse musici. Ook wordt de slachting onder Joden in de documentaire zichtbaar. Mijn vader kwam uit een gezin van negen kinderen, van wie vijf het niet hebben overleefd en ook mijn oma overleefde de Shoa niet.”
Brills oorspronkelijke vraag: ‘Waarom koos Mengelberg voor mijn vader?’ wordt in de documentaire niet beantwoord. Maar hij heeft inmiddels wel een vermoeden. Tijdens het maken van de film doken aantekeningen van Mengelberg op. “Er waren allerlei theorieën over waarom mijn vader tot de eerste drie behoorde. Zo werd geopperd dat hij er wellicht niet zo Joods uit had gezien. Dat is echt onzin, kijk naar foto’s van hem. Ik kwam in contact met Frits Zwart, de biograaf van Mengelberg die zijn archief beheert. En daar stond het, zwart op wit. Mijn vader deed in 1936 auditie voor het orkest. Uit de aantekeningen die Mengelberg toen maakte, blijkt dat hij mijn vader gewoon erg goed vond. In een mooi handschrift schreef hij dat mijn vader een mooie toon had en gaf hij hem meer complimenten. Dat moet de reden zijn geweest waarom hij Sam Brill onmisbaar vond voor het orkest. Ik heb dat documentje gekregen, het hangt nu ingelijst op een mooie plek in huis. Het is tegelijkertijd een bewijs van de grilligheid van het lot.”
Waarom mijn vader? Mengelberg vond dat hij een mooie toon had’
Rehabilitatie?
Willem Mengelberg werd wegens heulen met de vijand na de oorlog zwaar gestraft, onder meer met een beroepsverbod voor het leven. Maar had hij werkelijk al die Joden gered als hij een actieve nazi was geweest? Brill: “We kunnen er nu, op afstand, ruimhartiger naar kijken. Vlak na de oorlog werden zijn pogingen Joden in zijn nabijheid te redden, helemaal niet meegewogen in het besluit hem uit de muziekwereld te verbannen. De vraag wordt nu gesteld: moet Mengelberg worden gerehabiliteerd, moet er eerherstel voor hem komen? Ik vind dat we ons daar niet mee moeten bezighouden. Er is wat mij betreft wel een genuanceerder beeld van de man tot stand gekomen: ja, de man was fout én hij heeft Joodse levens gered.”
“Ik kan me nog herinneren dat ik als kind vakanties heb doorgebracht in zijn tweede huis in Zwitserland. Dat huis heette de Chasa Mengelberg. Het was toen opengesteld als vakantieoord voor musici. Laten we wel zijn, zonder hem had mijn vader de oorlog waarschijnlijk niet overleefd en was ik er niet geweest. Het is een vreemde constatering, maar ik heb mijn leven waarschijnlijk te danken aan Willem Mengelberg.”
De Lijst van Mengelberg wordt op 4 mei uitgezonden door de EO, 22.45 uur op NPO 2
Foto: Paul Brill erfde de muzikaliteit van zijn vader, zelf speelt hij niet onverdienstelijk viool
Abonneer op het NIW
